Pandemia heldu artean, “osasunaren aldeko” eta “gaixotasunaren aurkako” gerran, ia egunero heltzen zitzaizkigun frontetik berriak, onak gehienetan: botika berri baten onarpena, minbiziaren aurkako terapia berritzailea… Osasun (ia) perfektu baten aldekoa zen gure Ebanjelio Berria: gaixotasunaren eta izurri guztien amaiera iragartzen zuen bizitza eternal beti gazte baterantz ginderamatzan kohetea.
Baina larrialdiak tupustean aldatu du pertzepzio hura, eta barea zirudiena, enbatak jotako itsaso zakarra bihurtu zaigu. Osasunbidean geundenok, Patogenian murgildu gara modu Pandemikoan. Pato hori gaixotasuna da, baina baita pathos ere, patua. Gen, sortzea da. Patogenia: gaixotasuna sortzeko gaitasuna, baina baita destino bat sortzekoa ere. Pandemia: Pan (osoa) eta demos (herria): “Guztioi dagokiguna”, beraz.
Gerra aipatu dut, agintarien hizkuntzari men eginez, eta gerra guztietan, egia, lehen gorpua. Ez dugu ur handietako murgilketa honetatik onik ateratzeko pretentsiorik, beraz. Hiru agertokiz arituko gara: bat, krisi sanitarioa; bi, pandemiaren iturria; eta hiru, lurrikara ekonomiko-produktiboa. Bigarren atalean, prozesu honek azaleratu dituen zenbait eztabaida eta lerratze komentatuko ditugu. Jakinda ere berehalako erantzun edo erabakirik pertsonalena, eta gogoetarik “abstraktuena”, uste ohi dugun baino korapilo estuago batez daudela lotuak. Osasunaren analogiari jarraiki, diagnostiko baten ondoren, pronostiko eta tratamendu politikoez arituko gara.
PANDEMIAREN AGERTOKIAK
Sistema sanitarioa
Egunerokoak ahaztera bultza bagaitzake ere, hau ez da “osasun krisi bat” izaten ari, baizik eta sistema sanitarioaren krisia. Alarma guztiak piztu ziren, ez gaixotzen eta hiltzen ginelako, baizik eta ospitaleak eta gainontzeko azpiegituren kolapsoa aurreikusten eta gertatzen hasi zelako. Pandemia batek eragindako sistema sanitarioaren krisi bat bizi dugu, beraz.
Egoera horri aurre egiteko, bi diskurtso zabaldu ziren sistemaren barnetik. Onarpen zabalenekoak, ia bat-batekoak, “osasuna” eta “sistema sanitarioa” gauza bera eta bakarra bezala tratatzen ditu, eta dio: “Eraso bat dugu: birus berri batena; horren aurkako babesa, sistema sanitarioa. Erasoa gaindituko da txertoa, ailegatzen denean. Bitartean ondo ezagutzen ditugun neurri pandemikoak zorrozki bete behar dira”.
Baina medikuen artean ere, hori erabat ukatu gabe –birusarena, pandemiarena– eztabaidak sortu ziren horri aurre egiteko neurrien inguruan. Laburbilduz: “Birusak heriotzaren azken eragile modura funtzionatzen du, baina ezin da sostengatu heriotzaren ‘arrazoi’ gisa”. Beraz, eta kontuan hartuta konfinamenduak berarekin dakarzkidan ondorio kaltegarriak –baita jende askoren osasunean ere–, zalantzazkoak dira hartutako neurriak. Ñabardura hori laburbiltzeko, har genezake Europan bertan beste politika bat jarraitu duen herrialdea: Suedia. Nazioarteko Ekonomia Politikorako Europako Zentroko zuzendariaren hitzetan: “Entzierroaren teoriaren eraginkortasuna ez da frogatu eta, beraz, ez da Suedia masa-esperimentu bat egiten ari dena. Gainerako guztiak dira horretan ari direnak”.
Baina neurriak, hauek ala besteak, sekulako presiopean hartuak izan dira, eta abiarazi duten makinariak ez zuen ñabarduretako tarterik uzten. Iruñeko ZIUko sendagile baten hitzek laburbildu lezake egoera: “Gaixotasun oso larri baten aurrean gaude. Kasurik okerrenean, gertatutakoaz ohartzen ez bagara, litekeena da hurrengo urteetan etorriko denaren aurrerapena izatea: patogeno gero eta kutsagarriagoak eta hilgarriagoak. Edozein gorabehera epidemiologikoren aurrean bizkor jarduteko prestatu behar dugu, eta horretarako, gure produkzio- eta bizi-modua aldatu. Osasun publiko sendoa, babes zibil egokia, jendearen beharren zerbitzurako industria farmazeutikoa eta ordezkatzen duten gizartea errespetatuko duten lidergoak behar ditugu. Hori guztia gabe, egoera oso iluna da”. Baina aurretik, ohartarazten zuen: “Ospitaleekiko mendekotasuna erabatekoa da, eta konfiantza falta handia elkar zaintzeko dugun gaitasunean”.
Epidemiaren jatorria
Tamaina honetako krisi eta mobilizazioek tupustean gertatu denaren inpresioa sortzen dute; ekaitza lehertzen denean bezala. “Inork aurreikusi ezin zezakeen gaitzak” jo gaitu, diote agintariek. Badakigu, halere, kontuok iragarriak zeudela eta haien arrazoiak –gerra biologikoak eta geopolitika aparte utzita– erraz ulertzeko moduko jatorri bat dutela: adiera bakarrean, “hondamendi ekologikoa” eta, zehatzago esanda, abeltzaintzaren eta elikagai-ekoizpen osoaren industrializazio intentsiboa, azken 5-6 hamarkadetan mundu mailako nekazaritzaren eta abeltzaintzaren bide bakar gisa inposatu dena. Ez gara jabetu, nonbait, hondamendia neurri esponentzialetara pasa dela. Eraginak eta kalteak ez doazela batzen, biderkatzen eta potentziatzen baizik.
“Gaur egungo epidemiaren azpian dagoen birusa, bere 2003ko aurrekoa bezala, bai eta hegazti-gripea eta haren aurreko zerri-gripea ere, ekonomiaren eta epidemiologiaren arteko loturan sortu zen… Gaixotasun berriak gizakiengana zabaltzea transferentzia zoonotiko deritzonaren ondorioa da ia beti, hots, infekzio horiek animaliengandik gizakiengana salto egiten dutela esateko modu teknikoa. Espezie batetik besterako jauzia ukipenaren hurbiltasunak eta erregulartasunak baldintzatzen dute, eta horrek guztiak sortzen du gaixotasunak eboluzionatu behar duen ingurunea. Gizakien eta animalien arteko interfaze hori aldatzen denean, gaixotasun horien eboluzio-baldintzak ere aldatzen dira. “Lau labeen” atzean [Txinako lau ingurune infekziosoenak, Wuhan da horietako bat], beraz, munduko industria-zentroei eusten dien labe funtsezkoago bat dago: nekazaritzaren presio ebolutiboaren eltzea eta urbanizazio kapitalista. Honek guztiak gero eta suntsigarriagoak diren izurriteak sortzen diren ingurune ideala eraldatu egiten du, jauzi zoonotikoak egitera bultzatzen du, eta, orduan, giza populazioaren bidez modu oldarkorrean jaurtitzen dira. Horrez gain, ekonomiaren bazterretan gertatzen diren prozesu biziak ere badaude, non tokiko ekosistematan gero eta zabalagoak diren nekazaritza politikek, gero eta jende gehiago andui basati gehiagorekin kontaktuan jartzera bultzatzen duten. Koronabirusik berrienak, jatorri basatian eta munduko ekonomiaren nukleo oso industrializatuan zeharreko bat-bateko hedapenean, gure izurrite politiko-ekonomikoen aro berriaren bi dimentsioak erakusten ditu”.
Baina ez dezagula pentsa kontu hauek eztanda egin dutenik Txinako bilakaeragatik. Ondo ezagunak dira XVIII. mende amaieratik: Londresko behitegi erraldoietan lehenbizi, eta Afrika hego-ekialdean gero, antzeko izurriak zabaldu ziren. Pandemia haien aurkako borroketan oinarritzen dira egunotan erabiltzen diren neurriak: abere-jatorriak suntsitu, jendea isolatu, higiene neurriak aplikatu eta, asmatzen direnean, txertoak. Azken hauen apologistek, gerora, gaixotasunen desagertzearen arrazoi bakartzat jotzen dituzte.
Bilakaera bat suertatu da lehen industrializazioko izurrite haietatik XXI. mendetakora, eta horrela laburbiltzen du aipaturiko artikuluak: “XVIII. mendeko azienda ingelesen epidemiak, argi eta garbi kapitalista zen azienda izurrite baten lehen kasua izan ziren, eta Afrikan 1890eko hamarkadako behi izurritearen agerraldia inperialismoaren holokausto epidemiologikorik handiena [Afrika hegoaldeko ganaduaren %80-90 desagerrarazi zuena eta sekulako hondamendia, gosetea, eta abar]. Gerora “gripe espainiarra” etorri zen, [Lehen Mundu Gerraren mobilizazioak hedatua 1917tik aurrera eta 50 milioi pertsonarekin akabatu zuena], proletalgoaren baitan hedatu zen lehen kapitalismoaren izurrite global gisa uler litekeena”.
Bilakaera esponentzial baten ondorioz, mugara iritsi gara azken hamarkadotan: “Bizitza salbaia” desagertua da ia, eta gero eta presio handiagoa jasaten duten azken inguruneetan, lehenago isolatuta zeuden birus-anduiek azkarrago eta bortitzago zeharkatzen dituzte desagertzear zeuden mugak. Ailegatzen direnean bizi baldintza oso eskasetan bizi diren milioika biztanleen inguruetara –elikaduran, higienean, lan- eta etxe-baldintzetan, osasun zerbitzuetan, kontaminazioan…– lehergailu kontrolaezina bihurtzen dira. Gehitu horri egungo interkonexio globala, eta bertan dugu egungo eta datorren munduko errealitate gordina.
Ekonomia, produkzioa
Pandemiarekin batera eztanda egin duen krisi ekonomikoaz, haren albo-kalte bati buruz bezala ari gara ia: berarekin etorriko den desazkundeaz, atzeraldiaz, langabeziaz… 1918ko pandemiaren inguruko egoerarekin alderatuz, txikiagoak izango badira ere eragindako hildakoak, ondorengo krisi ekonomikoa askoz ere larriagoa izango da: “Azken lau hamarkadetan garatu den sistema ekonomiko globala 1918koa baino askoz ahulagoa, da, nahiz eta orduan Europa suntsituta egon Gerra Handiaren ondoren”, zioen Guy Standing ekonomialariak joan den martxoaren 17an. Eta hilabete geroago Édouard Philippek, Frantziako lehen ministroak, honako hau: “Osasun larrialdiaz gain, ekonomiaren krisi izugarria eragingo du, munduaren historian, sekula ez da gertatu halako geldialdi masibo eta orokorrik orain arte”. Beste era batera, horrela dio Mario Lazzaratok: “Kapitalismoa ez zen inoiz atera 2007/2008ko krisialditik. Birus hau kapitalisten, bankarien eta politikarien ilusioan txertatu da [eta populazio osora zabaldu], eta dena lehen bezala izan dadin lortzeko, protesta-mugimenduek eragin ezin izan zuten greba orokor, sozial eta planetarioa aldarrikatu dute haiek. Bere funtzionamenduaren blokeo osoak erakusten du, mugimendu iraultzailerik ezean, kapitalismoa inplosionatu egin daitekeela, eta haren usteltzea mundu guztia kutsatzen ari dela. Horrek ez du kapitalismoaren amaiera esan nahi, baizik eta haren agonia luzea, nekagarria, mingarria eta basatia izan litekeela“
Azken krisi sanitariora itzuliz, eta Lazzaratok dioen moduan, “azken 50 urteetako errentak biltzeko mekanismoak belauniko jarri du osasun-sistema, eta ahuldu egin du osasun-larrialdiei aurre egiteko haren gaitasuna. Osasun-arretako gastuetan egindako murrizketez gain (37 milioi dolar azken hamar urteotan Italian, esaterako), medikuen eta osasun-langileen kontrataziorik ezak, ospitaleen etengabeko itxierak eta produktibitatea handitzeko gainerako jardueren kontzentrazioak, ‘New Public Management’-eko dogmari jarraitzen dio; ‘zero ohe, zero stock’ kriminala besterik ez dute aplikatu. Asmoa da ospitalea industriaren ‘just in time’ (behar den une berean) fluxuen logikaren arabera antolatzea: ez da ohe bakarra hutsik geratu behar, hori galera ekonomikoa baita. Kudeaketa hori ondasunei aplikatzea –langileak aipatu gabe!– gatazkatsua izan zen, baina gaixoengana zabaltzea erotzeko modukoa da. ‘Zero stocka’ ekipamendu medikoei ere badagokie; eta sendagaiei, maskarei eta abarrei, industriak duen egoera berean baitaude, eta, beraz, ez dute arnasgailurik stockean, eta horiek ekoitzi behar dituzte behar dituztenean. Denak egon behar du ‘just in time’ (behar den unean); hori da lege sakratua. Krisi honen erdian, inork ez du orain arteko monopolioak ukituko diren seinalerik adierazi… Jasaten ari garen kapitalismoa, formula batean jartzeko, goi-teknologiako XIX. mendeko kapitalismoa da, darwinismo sozialaren funtsa duena –garaiko klase-borroka heroikorik gabe!–, ‘Kapitalismo Digitala, Ezagutzaren Kapitalismoa’ baino gehiago. Zientziak eta teknologiak ez dute etekin-makinaren izaera zehazten, klase-desberdintasunak sortzea eta erreproduzitzea errazteko baino ez dute funtzionatzen!”.
Atal asko ditu egoera honek, baina garbi edukitzea merezi duena, haren barne logika da, aspalditik datorrena eta aspaldian irauteko sekulako ahaleginean ari dena: orain arteko krisi larrietan bezala, sistema osoa amildegiaren ertzean jartzen dute kolapso gero eta indartsuagoek, baina, azken batean, sakrifizio masiboen bidez gainditzen dira, merkatua/biztanleria soilduz eta aurrerapen teknologikoen erabilera zapaltzailea areagotuz. Azkenik, praktika mediko modernoak baliatzen dira hori guztia sendotzeko.
PARADOXEN POLITIZAZIOA
Hiperrealitate apokaliptikoan
Hiper-errealitatea gauzen munduari buruzko irudimenezko plano agregatu bat da, ordezten duen horrek baino existentzia-maila handiagoa hartzen duena. Hautematen dugun guztia irudi, simulazio eta birtualizazioen bidez neurtzen da: sarean gertatzen denak pisu handiagoa du espazio/denbora ukigarrian gertatzen denak baino. Egungo ekonomia, horren muturreko lekuko: finantzek agintzen dute, eta finantzen “errealitatea” birtuala da, “inork menderatzen ez dituen” ausazko algoritmoek gobernatua. Aspaldian hiperrealitate batean bizi baginen ere, bakoitza bere bakardadera behartu gaituen mobilizazio orokorrean, areagotu baino ez da egin hura.
“Apokalipsiak” errebelazioa esan nahi du; zehatzago, ustekabeko eta, beraz, katastrofikoa den supituko amaiera batek agerian uzten duen errebelazioa. Askoren baitan dagoen konbikzioa da: errazagoa zaigu munduaren akabera irudikatzea kapitalismoarena baino. Edo errazagoa da milaka egoera apokaliptiko irudikatzea kapitalismoak gauza guztietan duen erabateko inpregnazioaren aurkako norabidean izandako aldaketa esanguratsu txikiena baino. Mobilizazio orokor harrigarri honen saldan apalduak zeuden eztabaida ugari piztu edo berpiztu ditu baita ere, eta horrek eragindako kontrasteak orain arte muga lanbrotsuetan mugitzen ziren jarrerak agerian uzteko balio izan du. Horietako zenbait kasu modu sumarioan agertzea izango da ondoren datozen orrien xedea baina, horren aurretik, lehen konstatazioa: lehen aldia dugu historia osoan non saiatzen ari garen, orain artean “hondamendi naturaltzat” hartutako zerbait, garatu ditugun baliabide tekniko-zientifikoen bitartez aurre hartzen eta gainditzen. Jainkoa izan edo naturaren elementuak, orain artean eraikitako sistemek bitartekaritza lana egitera baino ez ziren ausartzen, haien irarengandik babestu edo haiekin negoziazio erritualak saiatuz. Orain, ordea, geu jarri gara jainkoen eta naturaren gainean, eta geuk hartu nahi (omen) dugu jainkoaren edo naturaren aginte makila.
Egungo egoera ulertzeko Luca Peltrinierik berriki emandako “Apokalipsi berezitua” adiera deritzot egokiena. Aro honetan bizi duguna mundu baten amaiera da, azken mendeetan aurrerapen etengabearen mitoan eraikia genuenarena. Orain ordea, eta gogoz kontra eta amorraturik bada ere, jabetzen ari gara geure ondorengoek ezingo dutela nahitaez gu baino “hobe bizi” zentzu material eta sozialean. Zehazkiago, beraiei tokatuko zaiela gure gehiegikerien fakturak ordaintzea. Peltrinierik modu teknikoagoan adierazten du: “Produktuen (commodities) eta baliabideen arteko desorekaz ari gara. Berotze globala, biodibertsitatearen kolapso dramatikoa, plastikoaren eta giza ekoizpeneko beste material batzuen kutsadura globala, petrolio-gailurra, orain arte aurrerapena irudikatu den modu zehatzaren mende dagoen apokalipsi baten alderdi batzuk baino ez dira. Hau da, ekoizpenaren intentsifikazioari eta, batez ere, munduko “balio-kate” batean banatzeari lotutako aurrerapen materialarena; munduko ekonomiaren zirkuituen arteko gero eta lotura estuagoan funtzionatzen duenarena.
Tupustean gainera jausi zaiguna iragarria zen aurretik ere: nork ez zuen espero hondamendi finantzario-ekonomikoa? Nork ez zuen poloen urtzearen, neurriz kanpoko suteen, urakan ugalduen, intsektu polinizatzaileen desagertzeen berririk? Eta zer dela eta jarraitzen zuen denak berdin guregan? Zergatik gertatzen da disonantzia kognitibozko egoera hori? Lehenik eta behin, fenomeno horiek onartezinak zaizkigulako gure askatasun-idealari eusten badiogu. “Gure patua aukeratzeko edo eraikitzeko askatasuna” deitzen duguna gure kontsumo-gaitasunarekin lotuta dago; eta “etorkizuna”, merkatu batek eskaintzen dituen aukeren arabera imajinatzen dugu.
Biopolitika, azken bidegurutzean
“Noiz itzuliko gara normaltasunera?” amesten dugu, baina badakigu amets inozoa dela, alferrik ari direla sasi-apez aditu onbera guztiak ordena berreskuratzeko eginahalean, haien imintzio eta begitarte urduriek salatzen duten eran. Eutsi egin beharko genioke salbuespen-pertzepzio horri, bakoitzak ahal duen dosiaz. Gordinki esanda: “Muga berria mozala da. Arnasten duzun aireak zurea baino ez du izan behar. Muga berria zure epidermisa da. Lampedusa berria zure azala da”, Paul B. Preciadok adierazi bezala. Eta Europak eraiki dituen mugez ari denean: “Muga nekropolitiko berria Greziako kostaldetik etxe pribatuko ateraino etorri zaigu. Muturrean egin dizu eztanda egunotan Calaisek… Birusak, gure irudiaren arabera jokatzen du; estatuen mugetan dagoeneko lanean ari ziren kudeaketa biopolitiko eta nekropolitiko nagusiak erreplikatu, gauzatu, areagotu eta herritar guztiengana zabaltzea besterik ez du egiten. Horregatik, jendarte bakoitza, mehatxatzen duen izurriteak eta haren aurrean antolatzeko moduak definitzen du”.
Ez da uneko ateraldia. Preciadok beste zenbaiten aspaldiko gogoeta bati jarraitzen dio. Jendarte bakoitzak unean uneko gaixotasun ikonikoaren inguruan bere immunizazioa landu du, argi eta garbi Modernitatea gailendu zenetik: sifilia, tuberkulosia, minbizia, hiesa… Roberto Espositoren hitzak erabiliz: “Biopolitika oro [bizitzaren eta politikaren arteko lotura] da immunologikoa: komunitatea definitzen du, eta hierarkia bat ezartzen du non immunetzat hartzen diren gorputzak eta komunitateak arriskugarritzat jotzen dituenak bereizten diren, azken hauek baztertzeko. Hori da biopolitikaren paradoxa: babes-ekintza orok komunitatearen definizio immunitarioa eskatzen du, eta horren arabera, komunitateak bere buruari emango dio beste bizitza batzuk sakrifikatzeko aginpidea, subiranotasunaren ideia baten mesedetan. Salbuespen-egoera, paradoxa jasanezin horren normalizazioa da”.
Preciadoren hitzetan, “europarrok komunitate erabat immune gisa eraikitzea erabaki dugu, Ekialdera eta Hegoaldera itxia. Energia-baliabideen eta kontsumo-ondasunen ekoizpenaren ikuspegitik, Ekialde eta Hegoalde horiek, gure biltegi dira. Greziako muga itxita, Turkia eta Mediterraneo inguruko uharteetan eraiki ditugu aire zabaleko atxiloketa-zentro handienak. Hala, immunitate-forma bat lortuko genuela amestu genuen. Paradoxa badirudi ere, Europaren suntsiketa Europako komunitate immune bat eraikitzearekin hasi zen, europarron barne mugimendu askea sustatuz, eta erabat itxiz atzerritarrentzat eta migratzaileentzat”.
“Covid-19aren kudeaketa politikoak, bizitzaren eta heriotzaren administrazio gisa, subjektibotasun berri baten inguru zehatzak marrazten ditu. Krisiaren ondoren asmatuko dena komunitate immunearen utopia berri bat da, baita gorputza kontrolatzeko modu berria ere. Covid-19ak egiten duen tekno-patriarkatu neoliberalaren subjektuak ez du azalik, ukiezina da, ez du eskurik. Ez trukatu ondasun fisikorik, ez ukitu txanponik, kreditu-txartelarekin baino ez ordaindu. Subjektu berri horrek ez du ezpainik, ezta mihirik ere. Ez du zuzenean hitz egiten, ahots-mezu bat uzten du. Ez da biltzen eta ez da kolektibizatzen. Erabat gizabanakoa da. Ez du aurpegirik, maskara du. Haren gorputz organikoa ezkutatu egiten da, maskaratzat balio duten protesi zibernetiko zenbaiten atzean: posta elektronikoko helbidearen maskara, Facebook kontuaren maskara, Instagramen maskara. Ez da eragile fisiko bat, kontsumitzaile digital bat baizik, tele-ekoizle bat, kode bat, pixel bat, banku-kontu bat, izen bat duen ate bat, Amazonek bere eskaerak bidal ditzakeen helbide bat”.
Normaltasun letala eta zenbait zedarritze argigarri
Modu askotara eta ikuspuntu ezberdinetatik ari zaigu errepikatzen aspaldian genekiena: orain arteko “normaltasuna” eromena da; ekonomikoki eta ekologikoki, sostengaezina; sozialki, kriminala. Jakinarazten ari zaigu, baita ere, krisi hau iragarria zela eta, are gehiago, ez duela amaitzeko itxurarik. Politikarien azken asteetako mezuek ez dute zalantzarako tarterik uzten: “Ahaztu lehengo garaietako ‘normaltasuna’; gure harremanetarako eta sozializatzeko formak errotik aldatu beharrean gaude, ez soilik bizi-irauteko, baita komunitate posible bakarreko baldintza gisa ere”. “Obeditu!” oihukatzen zaigu, “izan arduratsu!”, nondik eta egoera honetara ekarri gaituztenen ahoetatik. Betiko dikotomia perbertsoa muturrera eramanez: “Nire Ordena ala Kaosa, Galbidea, Akabera”. Baina zer egin akabera eta agintzen zaigun ordena gauza bera eta bakarra direnean?
Lehen aipatu bezala, apokalipsia mailakatua da. Munduko leku askotan modu gordinenean gauzatu da dagoeneko, eta beste zenbaitetan –Indian, Ameriketako lurralde askotan, kasu– oso gertutik bizi dute. Baina bada egoeraren beste aldagai bat alde batera utzi beharko ez genukeena: Trump, Bolsonaro, Salvini edo Orban bezalako agintarien gorakadan irudikatzen dena. Zer dela eta dute arrakasta agintari horiek? Haien sostengatzaileek zuzen edo zeharka jasotzen duten diskurtsoa hauxe da: “Utzi kontuok gure esku eta zuek, katastrofetik libratuko direnen artekoak izango zarete. Geuk garbituko dugu benetako Herria zikintzen duen zabor hori guztia: atzerritarrak, pobreak, musulmanak, alferrak, marikoiak…”. Eta sostengatzaile horien salbaziorako behar diren baldintzak “negoziatzen” ari dira elite horiek beraiek ordezkatzen dituzten eliteekin, hondamendiaren baitan eta ondoren salbaziorako beharko lituzketen neurriekin. Zein mailaraino neurri horiek diren jasangaitzak, kriminalak edo suizidak, hori gure salbatzaileen eta haien adituen esku uzten dugu. Ez da historian lehen aldia izango jende uholdea urkamendira kantari desfilatzen ikusiko dena.
Gurera etorriz, ez al dago jeltzaleen hegemonia gero eta argiagoan, eta baita haren laguntzaile edo oposizio politikoek zuzentzen dizkieten kritiketan, zentzu berdineko promesa bat? Ez al dugu “Euskal Herria Subirano” baten ametsaren azpian gure herri maitatuaren burbuila bat eraikitzeko amets-ahalegin itsu antzua? Ez al ditu gure indar behinenak xahutzen amets horrek, “krisi honen okerrena pasatuta, denok bat eginda gure ongizateari eusteko gai izango gara beste behin ere” bezalako ameskeriatan?
Italian egin zuen pandemiak eztanda Europan, baita inoizko eztabaida gogorrenak eragin ere hainbat jarrera publikoen artean. Detonatzailea, Giorgio Agambenek otsailaren 26an argitaratu zuen artikulua: “Epidemia baten asmakizuna”. Honek eta haren ondorengoek erantzun bortitzak eragin zituen beste pentsalari europar eta amerikar askorengandik, eta aldeak gorabehera, lerratze argi bat probokatu du: marxista iraultzaileen erreferentziazko pentsalariek (Badiou, Zizek, Flores d’Arcais, Lazzarato eta beste asko) alde batetik eta, bestetik, “foucaultiar” etiketapean jarri litezkeenak (Agamben, Esposito, Preciado, Paltrinieri, Cayley eta abar). Bistan dena, talde berean izendatu ditudan horien artean sekulako aldeak daude, baina goazen muinera. Batzuk, “salbuespen egoeran” eta honen inplikazio guztietan jartzen dute azpimarra (Agamben: “Izurriteak erakusten du salbuespen-egoera ohikoa bihurtu dela”). Besteek, berriz, onartzen dituzte hartu diren neurriak, askotan Txina eta Hego Korea jartzen dituzte jarraitzeko eredutzat, eta komunismoaren gaurkotasunaz ari zaizkigu. Su gurutzatu bat gertatzen ari da eta, zenbaitetan, “talde berekoen” artekoa ere bai. Badiou: “Epidemiak berresten duena da, nolabait, ‘ezer berririk ez egungo zeruaren azpian…’. Betebehar horiek [modu diziplinatuan konfinamendua bete, eta gainontzekoei gauza bera egin zezaten eskatu], egia da, gero eta inperatiboagoak dira, baina ez dute eskatzen, lehenengo azterketa batean behintzat, pentsamendu berri bat aztertzeko edo eratzeko ahalegin handirik. Baina gauza gehiegi irakurtzen ditut harritzen nautenak adierazten duten asalduragatik eta gure egoerari dagokionez guztiz desegokia izateagatik… Adierazpen larri horiek, deialdi patetiko horiek, salaketa enfatiko horiek mota desberdinetakoak dira, baina guztiek dute elkarrekin erdeinu bitxi bat egungo egoeraren sinpletasun beldurgarriarekiko, eta egungo epidemia-egoeran berritasunik gabeko errealitatearekiko“. Zizek: “Komunismo zabal baten ordua heldu da… Ez naiz ni, OMEko zuzendaria da esaten ari dena, nazioz gaindiko lankidetza behar dugula gainean dugun hau eta datozenak gainditzeko, eta Will Hutton bezalako ekonomialariak: ‘Gaur egun, merkatu librean oinarritutako globalizazio modu arautu gabea hiltzen ari da, krisiak eta pandemiak izateko joera baitu. Baina ebidentzian oinarritutako ekintza kolektiboaren elkarrekiko mendekotasuna eta nagusitasuna onartzen dituen forma berri bat sortzen ari da’… Ez da utopia; berekoikeriaz ere geratzen zaigun irtenbide bakarra baizik”.
Bestaldekoek ez dute jarrera hain propositiborik, baizik eta azaleratzen ari den sakoneko dinamikak eta krisiak erakusten duenaren gainean ari dira gogoetatzen. Zerbait aipatu dut Paltrinierik edo Preciadok esan dutenen gainean, baina ez legoke gaizki kontuan hartzea honek guztiak duen déjà vu baten usaina. 70eko hamarkadan, kapitalismoaren bilakaerak ekologian zituen eraginen inguruko lehen alarma larriak hasi zirenean publiko zabalera heltzen, lehen “petrolioaren krisiak” eztanda egin baino lehen ere, Europako eta Ameriketako ezkerreko pentsalari handi asko marxistek zuten hegemonia nabarmen ahultzen eta pitzatzen hasi zirenean, estilo bereko “gerra” piztu zen. Foucault izan zen intelektual “ez lerratu” haietako bat. Ivan Illich beste bat. Lehena ez bezala, ia erabat ahaztua izan zen gerora bigarrena, eta argigarria da egunotan nola zenbait ahots ari garen aldarrikatzen haren pentsamendua. Horrela dio David Cayleyk: “Illich-en arabera, medikuntza garaikideak botere politikoa du une oro, baina izaera hori ezkutuan egon daiteke dena ‘zaintzaren’ izenean egiten delakoan. Eguneroko botere hori, are gehiago zabal daiteke krisiaren erritualizazioarekin. Horrek medikuntzari normalean militarrek bakarrik erreklama dezaketen lizentzia ematen dio… XX. mendeko bigarren erdian “gure gorputzen eta geure buruaren” esperientzia, kontzeptu eta zainketa medikoen emaitza bihurtu zen”. Bestela esanda, Medical Nemesis bere buruaz jabetzeko teknika-saretik kanpo dagoen gorputz natural bat balitz bezala idatzi zuen, baina gerora ikusi zuen ez dagoela horrelakorik. “Une historiko bakoitza garaiko gorputz jakin batean haragitzen da”. Medikuntzak, lehendik zegoen egoera batean jarduteaz gain, egoera horren sorreran parte zuzena hartzen du”. Ez diot hari honi jarraituko, ezinbestekoa iruditzen bazait ere. Seinalatu baino ez Illichen tesiak indar handiz zabaltzen ari zirenean berehala jaso zutela neo-marxisten eraso zuzena. Laburbilduz: arbuiagarriak dira gure dogmetatik abiatzen ez diren planteamendu kritiko eraldatzaileak. Are gehiago haiek ere gogoeta eta ekimen sakonak bultzatzeko gai badira. Orduan bezala orain ere, nahiz eta askoz ahulagoak izan egun haien “kapital eragilea”.
Paradoxen politizazioa
Zer egin?, izan oi da krisialdietako galdera. Eta erantzun posibleek hainbat joera okerrei egin behar diete aurre. Horietako lehena inertzia da: orain arte egin dugunarekin jarraitzera eramaten gaituena. Horien artean, pentsamenduak duen prentsa txarra gainditzea. Ekintzarako joera konpultsiboak galdu ditu, gehienetan, eraldaketa sakonetarako premia erraietan sentitzen zutenak. Erantzun sinplerik ez dagoenez –inork ez daki non eta nola egongo garen hilabete gutxi barru– ezinbesteko dugu paradoxetan murgildu eta mugitzen ikastea. Azken horien artean, perbertsiora garamatzaten asko jartzen zaizkigu aurrean egunotan.
“Hurkoa ez ukitzea da maitasun seinalerik behinena”; “aginduak obeditzea da erresistentziarik eraginkorrena”; “guztion artean egin behar diogu aurre modu arduratsuan pandemiari, baita horrek ahulenen suntsiketa fisiko edo psikikoa ekarriko badu ere”; “adituak eta zientzialariak entzun eta obeditu behar ditugu behingoz”; “bizitza dago ekonomiaren gainetik, ez bada bizitzak iraun dezan ezinbesteko diren jarduera ekonomikoak –gutxien ordainduak, ikusezinak, mespretxatuak eta egoera prekarioenean daudenak, gehienetan–”. Azken honi ñabardurarik txikiena egiten diona, bere burua hiltzaile zurrupatzaile makurrenen pare ikusteko zorian egongo da. Aurrera: “Ezingo dugu salbuespen-egoera honekin benetan amaitu txerto eraginkor eta unibertsal bat lortu eta denoi txerto hori jarri arte”. Txertoen inguruan galdera bat planteatze hutsa arriskutsua bihurtu da, mundu hori ezin ilunagoa izanda ere, eta interes altruistetatik guztiz urrun ibili arren (ikus Mike Davisen elkarrizketa ARGIAn).
Perbertsioak alde batera, politizazioari lotuta dago paradoxarik behinena. Uste hedatua da politizatua ideologia bati gogor atxikia den norbait dela. Baina politizazio eraldatzailearentzat joera hori oztopo da laguntza baino gehiago. Geure lan harremanek, familiakoek, intimoenek nahiz zabalenek, ezagutzen ez genituen mugetara eramaten gaituzte; errealitateak gure irrika edo desioekin egiten du talka, eta orduan jabetzen gara agintearen eta egiturazko agintekeriaren helmenez; eta zein gotorrak izan litezkeen klase interesak; eta zein barneratuak ditugun haien beharretara makurtutako joerak. Eta egoera gatazkatsu horiek guztiak hautatzera behartzen gaituzte: horra politizazioaren lehen urratsa. Askatzailea? Errazegi erabiltzen dugu hitz hori geure koldarkeria edo posizioaren defentsan egin beharreko maltzurkeriak justifikatzeko, edo gure posizioaren galera usaintzen dugunean. Ez da zilegi “normalizazioa da hondamendira garamatzana” esan, eta gure “normaltasuna” –pribilegio txiki edo handiak– lehen lekuan eta baldintza gisa planteatzea. Eta horretan, berriz diot, ez dugu denok ardura bera, baina bai, agian, funtsezko jarrera berdintsua. Paradoxak.
“Zein da orduan zure alternatiba?”, galdetzen zaidanean, “ez dut alternatibarik” erantzuten diet; eta baduenik dioena gezurretan dabil, edo sistemaren adabakiak proposatzen. Eraldaketa erradikalaren aldekook ahal moduan gabiltza lanbro artean haztaka eta dudakor. Onartu behar ditugu mugak eta agian dolu sakon bat bizitzea tokatuko zaigu, uste edo ilusio asko airean desegiten direla ikusten dugunean. “Denok ezagutzen dugu sakoneko erantzuna: salbatzeko aukera bakarra askatasun-ideia batekin amaitzea da, zeina sustengatzen den hazkunde ekonomikoaren, hautu materialen eta jabetza pribatuaren izaera sakratuetan” (Paltrinieri). Eta Preciadok, nahiko modu inozoan: “Beharrezkoa dugu mutazio behartutik nahita eragindako mutaziora igarotzea. Biopolitiken teknikez eta haien gailu farmako-pornografikoez kritikoki jabetu behar dugu. Lehenik eta behin, ezinbestekoa da gure gorputzen eta biozaintza- eta biokontrol-makinen arteko harremana aldatzea: horiek ez dira komunikazio-gailu hutsak. Taldean ikasi behar dugu horiek aldatzen. Baina deslerrokatu ere egin behar dugu. Gobernuek entzierrora eta telelanera deitzen gaituzte. Ongi dakigu deskolektibizaziora eta telekontrolera deitzen gaituztela… Egin dezagun blackout handia zelatatzen gaituzten sateliteen aurka, eta imajina dezagun elkarrekin heltzear dagoen iraultzan”. Gabriel Markus: “Noiz ulertuko dugu, azkenean, gaur egungo arazoak zientzia eta teknologia hutsez konpon daitezkeela uste dugun superstizioarekin konparatuta, koronabirus arriskutsua kaltegabea dela? Ilustrazio berri bat behar dugu, mundu guztiak jaso behar du hezkuntza etikoa, zientzia eta teknika itsu-itsuan jarraitzeak dakarren arrisku handia onar dezagun”. Eta Joseba Gabilondoren gaztigua: “Ilustrazio berri bat beti ere atzeranzko pentsamendu kontserbatzailea da. Europaren agonia amaiezinaren adierazpen argiena da. Pentsamendu posteuropar baten ezaugarririk nagusienak ez du izan behar arrazionalismo indibidualista. Ikusi non amaitu dugun. Bada garaia zilbor europarrari begiratzeari uzteko eta kanpokoek zer dioten entzuteko”. Paradoxak.
Arestian aipaturiko Illichen pentsamenduaren haritik, azken bat: “Osasun publikoaren sistema baten aurka zaude, beraz?”, galdetu diote. “Inondik ere ez. Nik ere uste dut kriminala izan dela prozesu pribatizatzailea, eta osasun publikoaren kudeaketa merkatuko errentagarritasunaren parametroetara makurtu izana. Hori guztia zuritzen ari dira haien arduradunak eta, zalantzarik gabe, bere horretan jarraituko dute mugimendu indartsu batek geldiarazten ez baditu. Osasun publikoa defendatzen dut, eta baita ere medikalizazioaren kritikarik erradikalena”.
Esperantzarako joera naturalari eutsiko diot lerrook amaitzeko. Ez dugu ahaztu behar krisi honek balio izan duela, baita ere, harrotzen ari ziren hainbat mugimendu zapaldu eta bertan behera uzteko. Beste askok seinalatu dute: pandemia honen aitzakiaz ez da ezer beste gertatzen munduan: ez askoz ere hilgarriagoak diren eta sendagarri litezkeen hainbeste epidemia –milioika haurren heriotza eragiten duena, besteak beste–; hondamendi klimatikoa; emakumeen eta haurren aurkako indarkeria “naturalizatua”, gerrak eta arpilatze kolonialak… S. Lopez Petit: “Zentzugabekeria litzateke esatea, konfinamendua beharturik, errealitate zapaltzaile eta bidegabe bati askatasunerako une bat ostu diogula, baina bizi nahia Kapitalak mobilizatutako bizitzatik bereizten denean, biktima izateari uzten diogu. Boterea ikaratzen duten askatasun bitxiko uneak dira. Gu, amildegiaren ertzean jartzen gaituzte, eta, orduan, korapilo bat egiten zaigu urdailean. Ez da ziurgabetasunaren amildegia, baizik eta egiazko antzerkiak uneoro gogorarazten digun bidegurutze baten egia. Aukeratu behar dugu munduak antolatzen duen bizi-algoritmoaren terminal bat izaten jarraitu nahi dugun, edo inguratzen gaituen amesgaiztoaren etengailu bat”. Edo Pablo Sastre Forestek: “Makinatuta, bakanduta, sometituta… Kondizio guztiak ematen dira, ohiz kanpokoa arruntu dadin. Zergatik ez, datorren urtean, beste birus bat etortzen denean…? Ez da jadanik izango, Txernobilen izan zen bezala, behar biziz, ezpada, orain ezkero… halabeharrez. Aste hauetako agin-hitza: bakartzea, bera da oroz gain saihestu behar duguna. Gure hitzak, berriz, beldurretik, obedientzia itsutik, bizitza eurekin daramakiguten makinetatik apartatzea, eta elkarrengana biltzea, izan behar lukete”.
Joseba Azkarraga Etxagibel: “Benjaminek modu profetikoan aurreratu zuen, marxismoaren baitatik, iraultza akaso ez zela progresoaren, garapenaren eta modernizazioaren trenera igotzea, baizik eta tira egitea tren horren larrialdi frenotik. Automata hutsa baita makinista. Trena ziztuan doa, ezin da gelditu, ezta norabidez aldatu ere. Abiadurak irentsita, errailetatik atera beste destinorik ez du… Egoera zinez da korapilatsua: kapitalismoaren geldialdiak sufrimendua tonaka barreiatuko du, baina bere jarduera osasuntsuak, hazkunde esponentzial etengabearen logika gidari, are sufrimendu handiagoa dakarren bide ekozida eta suizidara lotzen gaitu. Birusaren osteko territorio ekonomiko kiskalian, sistema leheneratzea ezin da opzio bat izan. Egitasmo emantzipatzaileak giza sistemen uzkurtzea exijitzen du, baina ordenatua (bermatuz materialki gora egiten dutela hainbat giza taldek, sektore ekonomikok eta herrialdek). Modu demokratiko eta baketsuan uzkurtzea, giza sistemak kabi daitezen mugatua den biosferan. Eta sistemok antola daitezen justizia ardatz hartuta, bere adiera guztietan: justizia soziala, generokoa, nazioartekoa, jaio gabekoekin, eta beste bizidun batzuekin”.
Sakoneko aldaketa politiko batek eskatuko digun kemenak, argitasunak eta sakrifiziorako prestutasunak zerikusi handiagoa dute egoera apokaliptikoetan pizten eta garatzen diren posizio ausartekin, haien eldarnio eta arrisku guztiak gutxietsi gabe. Parean aurkituko ditugun erresistentziak hain dira itsuak eta gotorrak, puntu honetara helduta kalkulutan hastea eta ezintasunean jaustea gauza bera eta bakarra izango dela.
