LEMOIZ ETA MEMORIA
BAT. LEMOIZ, 1979
Frankismoaren azken urteez ari gara, 70eko hamarkadaz. Ordurako, hego euskal herrietako biztanleria %40 bat hazia zen azken hogei urtetan, Espainiako lurralde pobretuenetatik lanera etorritako 700.000 immigranteekin. Bilbo inguruan bildu ziren horietako asko, modu miserablean lan egin eta bizitzera behartuak. Bilboko industria zen Espainiako eragile nagusietakoa hazkundearen motorra martxan jarri behar zenerako. Hala izan zen mende horren hasieran eta hala errepikatuko zen 60ko eta 70eko hamarkadetako Espainiako berpizkunde ekonomikoan. “Espainiako Mirari Ekonomikoa” izenez ezagutu zen hura, munduko bigarren hazkunde handiena bertan gertatu baitzen (Japoniak zuen lehen tokia), eta ordura arte miseria gorrian zegoen lurraldea –36-39ko gerrak suntsitua– “lurralde industrializatuen” eremura bildu zen (Munduko 9. potentzia, Kanadaren ondoren). 70eko hamarkadako petrolioaren krisiek zapuztu zuten gorakada hura, eta hazkunde eta krisi haien barruan ulertu behar da lurralde osoa zentral nuklearrez hornitzeko egitasmoa.
Energia-premiak omen ziren, eta, II. Mundu Gerratik aitzina, munduko potentzia industrial guztiak buru-belarri sartu ziren energia atomikoaren bilakaera “zibilean”. Ordura arte, potentzia nuklear militarrak ziren gehien nabarmendu zirenak bilakaera horretan (AEBak eta Errusia –orduko Sobiet Batasuna– lehenik; Britainia Handia eta Frantzia gero; India eta Israel, azkenik, beste arrazoi batzuk tarteko), baina garapen ekonomikoa eta energia nuklearraren hedapena bat etorri ziren lasterketa horretan parte hartu nahi zuten munduko agintari guztientzat. Frankoren erregimenak mendebaldeko atxikimendua lortua zuen, eta horrek lasterketa horretan parte hartzera ahalbidetu zuen. Petrolioaren lehen krisiak, 1973koak, garbi utzi zituen gauzak: harenganako dependentzia urritu beharra zuten aurrera egin nahi zutenek. Zein zen bidea? Zentral nuklearrak[1].
Euskal Herrian lau zentral planifikatu ziren: haietako hiru, kostaldeko 50 kilometroko lerro batean kokatuak, eta Lemoizkoa, Bilbotik 15 kilometrora. Gogoratu beharra dago garai hartako “progresoaren aldeko” indar ekonomiko eta politiko guztiak ados zirela aurreikuspen haietan, modu berezian EAJko buruzagiak, eta azken hauek erakutsi zituzten eskrupuluak edo zalantzak alde guztietatik zetorren erresistentziak eraginak baino ez ziren izan. Enpresa elektrikoak nagusi ziren, eta hala jarraitzen dute izaten holding ekonomiko, industrial eta politikoetan, eta jeltzaleek erakutsi beharra zuten “Estatu-alderdia” zirela. Espainiako ugazabek euskal abertzaletasunarekin zeken portatuak baziren Frankoren Espainia Handiaren zutabe bihurtuz, ahalegin beharra zegoen gauzak beste nolabait bideratzen; jeltzaleak prest ziren egoera berrira egokitzeko.
Harrisburg-eko istripua[2] (1979) gertatu baino zazpi urte lehenago hasi ziren lanak Lemoizen, eta ordurako oso aurreratuak zeuden, bukatuak ia. Esan beharrik ez dago zein eratan egiten ziren orduan gauzak, indarrean zegoen legalitate administratiboari berari ere gehiegi erreparatu gabe. Frankismo bukaerako urte gatazkatsuetan gertatzea suertatu zitzaion honi guztiari, eta kontrako indarrak gero eta gehiago nabarmendu ziren.
70 hamarkadarako, auzo pobreetako herri-mugimendua gori-gorian zegoen Bilbon eta gainontzeko euskal hiriguneetan. Herritarren protesta eta haienganako errepresioa etengabeko kontua zen. Bi adibide tragiko: Erandioko auzotarrak kalera atera ziren 1969an, aire kutsadura jasanezinaren aurka protestatzeko: polizien tiroek bi hildako eta hainbat zauritu eragin zituzten. 1980an Ortuellako eskola batean istripuz gertatutako gas-eztanda baten ondorioz 51 haur hil ziren, baina haur haiek miseriaz jantzitako giro baten adierazgarri ere baziren. Hiri-mugimendu haren legamiatik sortu zen nuklearizazioaren aurkakoa: auzo eta herri guztietara hedatu zen, gurean inoiz izan den antolaketa eta hedapen sendoenarekin. Ez zen gauza berria hemengoa, ordurako mendebalde osoan baitzegoen martxan; berritasuna izan zen zenbaterainoko hedapena izan zuen oso denbora gutxian. 1976rako, beste proiektu nuklearrak geldiaraziak izan ziren, hasi aitzin. Urte horretako Lemoizkoaren aurkako lehen martxa handian 50.000 lagun bildu ziren. Eta hurrengo urtean prestatutako manifestazioak, ordura arte inoiz ospatutako handienak, 150.000 lagun inguru bildu zituen Bilbon.
Urte hartan bertan hartu zuen ETAk proiektuaren aurkako ekimena: lehen militante hildakoa Lemoizen gauzatutako erasoan; ondoren, zentraleko hiru langile hilko dituzte, bi bonba jarrita –ETAk dio bere abisuak ez zirela behar bezala kontuan hartu–. Militante gehiago hil ziren lehergailuak maneiatzean; gazte ekologista bat Tuteran guardia zibilaren tiroz… 1981ean gertatu zen urrats kualitatiboa: ETAk zentraleko ingeniari nagusia bahitu eta “Lemoiz apurtu” baldintzapean, hil egin zuen astebetera. Ondoren, ETAren aurkako lehen manifestazioa: 100.000 lagun Bilbon. 1982an, hil zuten lehen ingeniari haren ordezkoa tirokatu eta hil zutenean, zentraleko teknikariek uko egin zioten jarraitzeari, eta zentrala gelditu egin zen de facto, erregaia ipintzea baino falta ez zenean. 1984rako, krisi industrialak eztanda egin eta aurreikusitako demanda energetikoa beteko ez zela ikusita, oraindik indarrean dagoen moratoria nuklear bat ezarri zuen Espainiako gobernu sozialistak –esan beharrik ez dago Lemoizek xahututako dirutzak eta Iberdrolak eskatutako indemnizazioak ordaintzeko baliabideak ondo bermatu ostean.
Lemoizkoa, Iberdueroren ahalmenak gainditu eta “Estatu-kontua” bilakatu zenean, Gasteizko legebiltzarrak “Elkarte publiko” bat antolatu zuen hura kudeatzeko. Galdeketa baten alde ere azaldu ziren, ondo baitzekiten galdeketa hura ezingo zutela egin, Madrileko gobernuaren debekuz[3].
Ñabardurak gorabehera, hau izan zen Lemoizeko zentralarekin gertatutakoa, orduko testuinguru ekonomiko-energetikoan. Baina, zer izan zen proiektu haren aurkako erresistentzia-mugimenduaz? Zein neurritakoa, lortutako arrakasta edo porrota? Horra ezinbesteko galderak, oraingoan ere barrutik erantzun beharrekoak.
Beste edozein herri eta auzotan bezala, Errenterian ere antolatu genuen komite antinuklear bat. Egin ziren kanpaina informatiboak eta mobilizaziorako deialdiak, euskal herrietako gainontzekoekin elkarlanean, baita inguruko mugimendu antinuklear eta ekologistekin ere –gogoan ditut, esaterako, Iparraldean emandako hitzaldiak, Peyrehoradeko proiektu nuklearrak bertakoak oso gertutik ukitzen zituenez–. Pil-pilean zegoen gaia, astero berriren bat, gero eta tentsio nabarmenagoa. 1976 eta 1978 bitarteko urteak sekulakoak izan ziren orain artean aipatutako kontuetan –fabriketan, auzoetan, kaleetan–, baina Lemoizekoak bazuen osagarri partikularrik giro hari guztiari esanahi gehigarriez hornitzeko: 36ko gerran suntsiketa fisikoa izan bazen, nuklearren instalazioa atzerabueltarik gabeko hipoteka izan zitekeen. 1945eko Hiroshima eta Nagasakiko bonba atomikoetatik aurrera, begitarte nuklearra zuen suntsiketak; Gerra Hotzean harrapatuta egotea gutxi balitz bezala, etxean jarri nahi zizkiguten betirako bonba isilak.
Gure burua iraultzailetzat genuenontzat, hura kapitalismoaren neurrigabeko harrapakeria suntsitzailearen ezaugarri gordina zen. Edozein sentimendu herrikoi zuenarentzat, esan bezala, hipoteka neurrigabea. ETArentzat, saihestu ezineko fronte bat zabaldu zen, sekulako aukera bere indarra eta eraginkortasuna helburu militarretik arlo zibilera pasatzeko, eta han erabaki zen, beste inon baino argiago, nolakoa izango zen ETAren jarrera mugimendu herritarren aldean. Kartak mahai gainean zeuden guztiontzat partida hartan. Gainera, instituzionalizazio autonomiko berria zegoen tartean, aukera ezin hobea haren saldukeria eta ahuldadea salatzeko. Hor zabaldu ziren lehen aldiz modu gardenean gizarte politizatuan indarrean zeuden bi joeren arteko talka: frankismoaren bukaerarekin arautegi berria onartzearen alde zeudenen eta kontra zeudenen artekoena, alegia; “Dena aldatu egin da” eta “Ez da ezer aldatu” leloen artekoa. Iberduerok Lemoiz zuzentzeko ipinitako Ryan ingeniariaren hilketaren ondoren, ETAren kontrako lehen manifestazio masiboak izan ziren, Bilbon, eta baita greba orokor bat ere, 1981eko otsailaren 9an, hilketa arbuiatzeko. Lau egun beranduago, otsailaren 13an, Joxe Arregi izango zen polizien torturaz eraila, eta horrek sekulako kommozioa eta mobilizazioak eragin zituen. Eszenatoki horren errepikapen gero eta distorsionatuagoa bezala uler liteke hurrengo hogeita hamar urteetan ETAren eta Estatuaren egituraren barneko indarren artean jokatutako partida.
Bistan da Lemoizen kontrako mugimendu zibila gaindikatua suertatu zela egoera hartan. Ryan ingeniariaren hilketaren ostean, komite antinuklearrekin batera erreferente izan zen Euskal Kosta Ez-nuklear Baten Aldeko Komisioak hauxe adierazi zuen: “Nazkatzen gaitu erabiltzen den manikeismoak: edo Iberduerorekin zaudete –eta horrek esan nahi duen bakearekin, ordenarekin eta progresoarekin– edo ETArekin, beste aukerarik ez balego bezala. Lemoizekoa dikotomia horretara murriztea eldarnio hutsa da. Ez da lekurik geratzen guretzat gerra honetan”. Leku-galtze horretan dago hemen interesatzen zaidan gogoetaren gakoa: zentralekoa “Estatu kontua” bihurturik, bere burua ordezko Estatutzat duen talde batekin egiten du topo, gerra dinamika bat bultzatuz, dinamika horren logikatik at geratzen den guztia suntsituz. Hor harrapatuta, bahitua geratuko da mugimendu zibila: “ez dago gure esku” da sentipenik zentzuzkoena. Poztu egin ginen Lemoizekoa geldirik ikusita, baina inpresio mikatz batez.
1979ko udan antolatu genuen udako martxak sekulako arrakasta izan zuen. Bi zutabetan, Baionatik lehena oinez, eta Tuteratik bigarrena bizikletez, herriz herri zeharkatu genuen euskal geografia. Ez ahazteko moduko hogei eguneko bizipena izan zen. Kostaldeko herri guztiak zeharkatu genituen, oinez, eta bakoitzean , etxeetan errezibituak izan ginen edo udal aterpeetan jasoak. Jaia eta errebindikazioa nonahi, eta marmitakoa afaltzeko. Abuztuaren 13ko igande hartan, Lemoizeko helmugan, hogei milatik gora lagun elkartu ginen.
Eginak ziren egin beharreko lege-ekintza guztiak, manifestazio guztiak, eskaera guztiak. Beste urrats bat emateko sasoia zen, eta hala iragarri genuen jai handi hartan: gure esku zegoenez, Iberdueroren aurkako desobedientzia-kanpaina abiatuko genuen udazken hartan bertan: ondo antolatu eta argi-indarra ordaintzeari uko egingo genion. Milaka izango ginen, herri eta auzo bakoitzean antolatuak, eta errepresaliak baldin bazetozen, momentuan konponduko genuen argi-mozketa. Ezingo zuten argi-kontadore bakoitza polizia batez babestu. Ohi bezala, epe batzuk ezarri genituen lekuz lekuko informazioa eta antolaketa bermatzeko. Gogoan dut Errenterian bulego bat prestatu genuela, telefono eta guzti. Heldu zen gure plana praktikara pasatzeko eguna… eta erabateko porrota gertatu zen.
Ohituta ginen greba orokorrekin, hamar mila lagunen asanbladekin. Hauteskundeek desmobilizazioa ekarri bazuten ere, urte horretako udaberrian izan ziren udalekoak, eta HB osatu berriak ia 5.000 boto eskuratu zituen. Abstentzioa %40tik gorakoa izan zen (14.000tik gora, parte hartu ez genuenak), eta horren zati bat instituzionalizazioaren aurkakoa zen. Nola zen posible pare bat lagun baino –neu barne– ez izatea Lemoizen kontra argi-indarra ordaintzeari uko egiteko prest zeudenak? Dagoneneko tartean zen ETAren borroka, baina Ryanena bi urte geroago izango zen… Zer gertatzen zen, benetan, norberaren etxe barnean, halako erabakiak hartu behar zirenean?
Nire ustez, galdera horretan dago gakoa. Familiak jarraitzen zuen izaten gizartearen zutabea, eta politizazio- eta erresistentzia-maila altua sentitzen bagenuen ere, hura gazteen kontua zen, gerra edo gerra-osteko miseriak pasatu gabekoena. Kalea gurea zen, baina, etxean, nagusiek agintzen zuten, eta gure desobedientzia-proposamenak erdigune horretara egin beharra zuen jauzia aurrera egiteko. Eta gure nagusiak ez zeuden txantxetarako: indar kontserbadoreak nagusitzen ziren jendartearen maila guztietan, eta jeltzaleek gehiengo handiz irabazi zituzten lehen hauteskunde autonomikoak: Eusko Legebiltzarreko parlamentari haien artean, 42 ziren nuklearren aldekoak eta 18 kontrakoak. EAJren jarrera –eta gainontzeko alderdietako gehien-gehienena– “Estatu-jarrera” zen: Espainiaren orduko nolabaiteko ahuldadea probestu, botere-banaketa ahalik eta baldintza onenetan negoziatzeko. Gernikako Estatutua izan zen haren ondorioa eta, hortik aurrera, ehundura administratibo sendo bat eraiki behar zen 80ko krisi industrialetik onik atera eta Europa garatuenaren mailako gizarte bat osatzeko. Eraldaketa hau diseinatu eta kudeatu zutenak aurrean zuten mugimendu herritarren erresistentzia frankismoaren ondorio makurretako bat kontsideratzen zuten, eta honek azaleratzen zituen ameskeria iraultzaileen aurrean, tinko eutsiko zioten, ahalik eta kontzesio txikienak eginez. ETA arazo bat zen arlo horretan, baina denbora laburrean gainditua izango zela uste zen.
Errenterian gertatutako desobedientzia-kanpainaren porrota ez zen salbuespena izan, araua baizik. Ondorengo neguan antolatu zen komite antinuklearren asanblada orokorrean, gaia mahai gainean zegoen, halabeharrez. Horren guztiaren gaineko gogoeta egin eta “herriari eman beharreko erantzun” ezinbestekoaren premiaz mintzatu nintzen asanblada hartan; idatzirik prestatua nuen gogoeta. Bakarrik geratu nintzen; borrokak –protestaldiak, manifestazioak, ekintzak– aurrera jarraitu behar zuen. Eta gogoeta? Egin zezala bakoitzak bere etxean. Han zeudenek jakintzat ematen zuten egoerak ez zuela beste aukerarik eskaintzen: alde batetik, “abangoardian” zegoen mugimendu batek ezin zuen bere porrota adierazi, eta are gutxiago mugimendu zabalago baten barruko hegemonia-konflikto bat –mugimendu antinuklearrarena, kasu honetan–: alde batetik, mugimenduaren autonomia eta soberania aldarrikatzen genuenak geunden; beste batetik, eraginkortasunaren aitzakian, ETAri ekimena uzten ziotenak. Azken hauek Estatuaren inposaketa terroristaren kontrako erresistentzia armatua baldintzarik gabe ontzat ematerakoan, egoeraren funtsezko ahulezia estaltzen saiatzen ziren, bide batez ETAri bere suplantazio politikoa onartuz. Esan bezala “eraginkortasuna” zen gakoa, eta horraino ailegatzen zen gehienetan kontua, oinarrizko ezintasun bat estaliz. Horrela adierazi zuten Bilboko lau komite antinuklearrek Ryanena gertatu ostean: “Sektore erradikalena babesten dugu egoera erradikal bati aurre egiteko, indar-aldagarritan neurtzen den egoera bati. Aldi berean, ez dugu galdu behar sektore zabal batzuen laguntasuna. Azken hauek ez dute zuzenean parte hartuko borrokan, baina ezinbesteko dira ekintza erradikalen sostengurako. Gure eginbeharra da engainamendu apaleko formulak bilatzea, Lemoizen kontrako jarrera epelago horiek agerian gera daitezen”[4]. Ez zen beste aukerarik suertatu horren guztiaren azpian jokoan zer zegoen eztabaidatzeko, eta nago Lemoizekoaren inguruan gertatutakoarekin uler litekeela urte haietan hainbaten ustetan plantea zitezkeen aukeren arteko eztabaiden zapuztea eta honek ekarriko zituen ondorioak.
BI. LEMOIZ, 2013
Ezin ukatu New York Times-ekoei Bilboko miraria: Abando Ibarrako birmoldaketarekin gauzatu da hiri industrial zaharkitu eta eroriaren gaineko garaipena. Eta garaipen horrek ikur nagusi bat du, Gehri-ren museoa, Joseba Zulaikak bere modu sofistikatuan azaldu diguna: Merilynen gorputza ibai ertzean etzana, nagusi amerikanoari errenditutako hiri postmodernoa. Haren inguruan osatu da Bilbo berriaren oparotasun iheskor bezain ahaltsua, beste maila bateko eraikin-ikonoz osatua: Euskalduna jauregia eta San Mames Barria, esaterako. Baina guztien gainetik jasoko zena, zerua ukitzeraino, munduko dorre altuenak eraikitzen zaildutako arkitektoak altxatutako Iberdrola dorrea izan behar zuen: Bilboren falo distiranta, euskaldun zaharkituen pudoreak uxatzeraino bere biluzian zutitua, inork ez zezala pentsa Guggenheim-en apaindura goxoetan amaituko zenik hiriaren (nagusien) ahala. 70eko hamarkadan hasi zen egitasmoa modu ezin loriatsuan bete da mende berrirako jeltzaleek gobernatutako lurraldean, Bilbon hazitako eta mugarik ezagutzen ez duen multinazionalaren egoitza bertikalarekin.
Baina nire bazterretik, horren guztiaren gibelean jartzen saiatu naiz, Iberdrolaren soslai ez horren distirantari begira, Lemoizkora beste behin, alegia. Lerro zuzen bat marraztu liteke mapan Bilboko dorretik Basordaseko kala ezkutura, baina kala hori ez da inon seinalatzen ia, ez behintzat haren ondoan dagoen Armintzako portuan, edo Bizkaiko turismoa sustatzeko gidaliburuetan (turismotik libratzen den inguruko une babesturik bakarretakoa!). Guggenheimekoak eta Iberdrola Dorrearenak bezala, zentralaren eraikin abandonatu honen datuak ez ziren txantxetakoak izan: 70eko hamarkadan zehar, orduko 35.000 milioi pezeta gastatu omen ziren; 210 miloi euroz ari zen 2014ko El Pais-eko artikulu batek. “Arkeologia industrialaren hondakina, 1.000 tona altzairu eta 200.000 metro kubiko hormigoi armatuan bermatua”, garaiko informazioek dioten eran. Honela dio 2013ko batek: “Zentralari erreserbatuak dauden 116 hektareetan –horietako 5’5 zutik dirauten 11 eraikinetarako– agerian geratzen da lau hamarkadako erabateko utzikeria. Iberdrolak, orain, segurtasun minimo bat mantentzen du, guardia bakarra, baina 1996ra arte –zentralak 14 urte geldirik zeramanean– 12 miloi euro gastatzen ziren urteko, egunero joaten baitziren mantentze-zerbitzukoak lanera, eta ingurua zaintzeko 300 guardia zibil erabiltzen ziren. Zainketa estu hori 1996an amaitu zen”. Eta jarraitzen du erreportaje egileek beren txundiduran: “Lemoiz bisita ahantzezina da bere barnean sartzerik izan dutenentzat, 55 metroko altuera duen erreaktorearen barnea, kasu, eta bere azpiko sei solairuko eraikin kezkagarria. Etorkizuna konplikatua du. Hasteko, kostuagatik: 60 miloi euro beharko lirateke eraikinak eraisteko, orain hamar urteko kalkulu baten arabera. Eta hor ez da sartzen kanpoaldeko dike ikusgarria: 15 metro altuerako eta 300 metro luzerako eraikina, ez itsasoari baizik eta misilekin izan zitezkeen erasoei aurre egiteko. 80ko hamarkadan, zentrala ixteak 6.000 miloi pezetetako kostua izan zuen, eta halako berri bat eraikitzeak 12.000 miloi eurokoa izango litzateke egun”[5].
Beste hainbatek bezala, parte hartu nuen 1979an Baionatik Lemoizera oinez egin zen ibilaldi gogoangarrian, David Alvarez izeneko zutabean –besteak, Tuteratik bizikletaz heldu zenak, Gladys del Estal zuen izena–. Festa handia izan zen; ez dut gogoratzen txango zoriontsuagorik euskal herrietan barrena; sorberriko abeleran geunden, edo nengoen. 34 urte pasata, 2013an itzuli nintzen bertara. Oraingoan Euskal Herriko Unibertsitatearen gestio bati esker, eta egitasmo artistiko baten kausaz: Mikel Laboaren Gernika pieza grabatzeko asmoz emazte dantzari flamenko batekin. Ekainean egin genuen lehen bisita protokolarioa: Iberdrolako kanpo-harremanetarako arduradun bi geneuzkan zain, ongietorria eman eta gidari-lanak egiteko. Inguru osoari patxadazko bira eman –argi utzi ziguten lehen unetik ez genuela zentral barrura sartzerik izango, segurtasun-arrazoiak zirela eta–, eta haien konfiantza lortu ondoren, errodaje-plana zehazteko helburua zuen lehen bisita hura modu onean burutu zen. Halere, espedizio hartan parte hartu genuen gutako bakoitzak bere barne-bidaia egin zuen, eta nirea, 70ko hamarkadari zegoen txertatua.
Dantzariaz gain –orain gutxi arte Euskal Herriaz ezer ez zekien adiskide italiarra–, 1988an jaiotako nire alaba zetorren, berak gauzatu behar baitzuen errodajearen errealizazioa. Nik produktore-eragile funtzio bitxia beteko nuen, bi emazte haiek izango baitziren leku hartan musika hark sortzen zituen oihartzunak jasoko zituztenak. Esan gabe doa, aprentsioz beterik egon nintzen hasieratik, eta gauza bera gertatu zen errodaje-egunetan ere.
Irailean gauzatu genuen errodajea, euripean, medio oso urriekin: alaba zinemagileaz eta dantzariaz gain, ni nintzen gainontzeko lanetarako morroi bakarra: elektro-generadorea eta musika-aparailu baldarra mugitu eta audioa jaso; aitzurrarekin sasiak kendu eta zorua egokitu; artistek behar zituzten gauza guztien adi egon… Eta Iberdrolako kanpo-harremanetarako bi karguekin atsegina izan –gure ondoan egon baitziren errodajea iraun zuen denbora osoan– goi-kargu atsegin haiek argi adierazi baitziguten egiten ari ginena ezbehar baten antzeko zerbait baino ez zela, errepikatu behar ez zuen kontua. Ongi tenkatuta zegoen, beraz, egoera, gure ahal artistiko eta praktiko guztiak azaleratu eta gauzatzeko.
Bertan dena zen segurtasun-protokoloa eta kontuz ibiltzeko ardura gogoraraztea. Urtetan Euskal Herriko lekurik militarizatuena izandakoa –bi burdin hesi, ehunka kamera eta guardia, kontrol zorrotzak inguruko ibilgailu guztiei– txatar-lapurrekin ari omen da gauzatzen azken bataila. Gauez sartzen omen direla, aurkitu dituztela guk zapaldu ezingo ditugun eraikinen barrunbeetan ere, beren koltxoi eta janariekin. Enpresak duen zaindari bakarra, bere zakur eta autoarekin, nondik sartuko diren beldur omen dabil gauero, kontatzen zigutenez. Lapurrak izan gabe, zer ginen gu, hainbeste prebentziorako? Hori eztabaidatzen ariko ziren Iberdrola erraldoiaren segurtasun-arduradunak, eta baimena emana ziguten kanpo-harremanetakoak ere bai, nonbait. Ez ote ziren damu. Zehaztuak eta beteak genituen protokolo guztiak –errodaje-lekuen gaineko informea, aseguruak, etab.–, baina behin eta berriz errepikatzen ziguten ez genekiela zer-nolako eztabaidak izan zituzten azken egunetan; txiripaz geundela han, emandako hitza ez jateagatik; eta zer ausarta ginen, eguraldi zakur harekin aritzera deliberatuta.
Xelebrea egingo zitzaien errodaje-taldea, susmagarria ia, ohituta zeuden eta gogorarazi zizkiguten Iberdrolaren spot publiziatarioen gomutan. Lehen egun osoa probak egiten pasa genuen, detaileak ahalik eta gehien zehazten. Arrastiria interesatzen zitzaigun, eta ilunabarra, gauez ere errodatu nahiko baikenukeen. –“Nola gauez? Hori segurtasun-protokolo guztien kontra doa”. Ez entzunarena egin, eta tematsu jarraitu genuen. Gaua heldu zen, eta ez ziren gauza izan ordurako ia maitagarria egingo zitzaien hirukote hura handik nolanahi kanporatzeko: –“Izan ditugunen ostean, auskalo zer ekarriko digun honek!” komentarioarekin diosala. Biharamunean hasiko genuen errodajea.
Arduradunetako baten telefono-deia ostatura, ondoren: agindu ziguten hirugarren eguna ezingo genuela erabili; gelditzen zitzaigun bakarrean amaitu beharko genuela. Eta horrekin ere, kontent.
Gure erabakia hain zen irmoa, egun osoa iraun beharko zukeena lehen orduetan amaitu genuen. Uste baino arinago joan zen dena, baina gauari itxaron behar genion, funtsezkoa zenez gaueko errodajea. Horrek aurreikusi gabeko egoeran ipini gintuen: lauzpabost ordu ezer egin gabe pasa beharra ezleku hartan: dantzari flamenkoa, Bilboko enpresa nagusienetako agintari biak, Raffaella Carrà hainbeste estimatzen zuen jagole pertxenta, bideo-artista gaztea eta seiok Laboaz, Carràz, txatar-lapur errumaniarrez eta Bilboko etxe aberatsen ebasleez hitz aspertuan. Azken uneak izan ziren, halere, irrealenak. Eszena bat errodatzeko prest, autoaren fokuek ematen ziguten argia baino ez genuen. Arrapaladan gindoazen, eta, une batez, zaindariek galdu egin gintuzten iluntasunean. Une labur bat baino ez zen izan, gure kolkorako geldituko zen garaipen txikiaren seinale ezkutua; justu lanarekin amaitu aurrekoa.
Etxerako bueltan, mila aldiz egindako autobidea arrotza egiten zitzaidan uneoro. Nire kideak lokartuta, erne iraun behar nuen gidaritzan. Haluzinazioen atarian, leher eginda.
Ordu luze haietako batean eta giroa goxatzear, Iberdrolako buruzagietako bati txantxa-ukitu batez komentatu nion errentagarria izango zela bertan parke tematiko bat eraikitzea, apenas inbertsiorik eskatuko ez zuenez. Bere erreakzio krispatuak ez zuen zalantzarako tarterik laga: “Beste belaunaldi bat beharko da gutxienik honekin zer egin planteatzeko ere, guretzat zama handiegia izaten jarraitzen du honek guztiak”.
Horregatik pentsatu izan dut, gerora, Lemoizkoa dela Bilbo eraberrituaren ifrentzu zehatza, eta Guggenheimen gorazarrean ari zela Joseba Zulaikari entzun nionean bere belaunaldiaren mausoleotzat har zitekeela, orduan osatu zen nire eldarnio propioa: belaunaldi haren lekuko eta oroigarria ez dela postala guztietan ageri den eraikin liluragarria hori, baizik eta Lemoizen ezkutuan dugun hondakina baizik. Eta Auschwitzen, Hirosiman eta munduko beste hainbat lekutan hondamendi baten aztarnak bere horretan utzi eta kontserbatzeko erabakia hartu duten eran, modu berean utzi beharko genukeela guk hormigoizko oskol munstruoso hutsa.
2013ko txango honek urtebete lehenago Eusko Jaurlaritzak (Patxi Lopez zuen artean lehendakari) kaleratutako bi liburu izan zituen akuilu: Mikel Alonsok egungo argazkiz osatutakoa bata, eta EHUko Raúl López Romo historian doktoreak eta irakasleak idatzitakoa, bestea: Euskadi en duelo. La central nuclear de Lemóniz como símbolo de la transición vasca izenenekoa, azken hau (“Euskadi dolupean. Lemoizko zentral nuklearra euskal transizioaren sinbolo gisa”). Lehenik, argazkiek jo zidaten arreta; alde batetik, utzikeria eta hondamendia erakusten zutelako, eta, bestetik, obraren dimentsioa, eta historia gelditu baten irudia ematen zutelako: eraikinaren barnealdekoak ziren harrigarriak batez ere. Garaiko giltza, altzari, edo egutegiak atzo bertan utzitakoak ziruditen, inork nola tratatu ez jakin eta ihesean ateratakoarena, alegia. Leku hura zela Laboaren Gernikaren interpretaziorako erabili beharrekoa sumatu nuen instantean, espazio hura oinkatzerik zaila izango zela jabetzeaz batera.
Liburuak, bestalde, nolabaiteko erantzuna ematen zion orain arte adierazitakoari. Abiapuntutik esplikatzen du helburua: “Lemoizen inguruko polemika hartu dugu aztergai, gakoa delako Euskadiren iragan hurbilaren hainbat osagarri nabarmen ulertzeko: gizarte barneko gatazka, bortxa politikoaren zikloa, eta demokratizazioaren eta euskal autonomiaren eraikuntza-prozesua”[6]. Hemen bertan gogoratu ditugun hainbat aurrekari adierazten ditu: nola hiru probintzietako biztanleria bikoiztu zen 1940 eta 1970 artean, gertaturiko industrializazio masiboa eta honi lotutako lurraldearen urbanizazioa. Fenomeno horiek ekarri omen zuten azken belaunaldien politizazioa. Gero, 1973ko petrolio-krisia eta nuklearren aldeko apustua. Ez da inoiz zalantzan jartzen aurreko –eta egungo– petrolioaren aldeko politika, ezta 70eko hamarkadako nuklearren aldeko hautu estrategikoa ere, aukera horiek egintzat, neutralak eta hutsetik sortuak balira bezala. Ustezko azterketa historikoak zientifikoak ez du zalantzan jartzen inoiz ustezko neutraltasun horrek noren izenean hitz egiten duen, ezta obra beraren helburu eta zentzu garbia ere.
Aski da bertako kapituluen izenak, edukiak eta hedapenak ikustea hori antzemateko: heren bat dago aurrekari historikoei eta gertakarien kronikari eskainiak. Esan gabe doa, energia nuklearra “energia-iturri” bat baino ez da, inongo beste konnotaziorik ez duena: argindarra behar dugu eta etengailuari ematen diogu; lurralde industrializatu bat gara eta besteen bide berak “aukeratzen” ditugu, eta abar. Historiagileak neutraltasun-itxurak egin behar ditu agintarien enkarguz ari denean. Ondorengo bi herenak gaiari daude dedikatuak: lehena Nacionalismo y agonía izeneko atala; hurrengoek Emoción y política eta Pérdida eta Conmemoración dute goiburu. Atal hauetako barne kapituluen izenak: A vueltas con la nación; El duelo, congoja y enfrentamiento; Los enemigos de la patria; La campaña terrorista contra Lemoiz; Costos de la violencia; Recordar a unos para olvidar a otros; Contra la simetría entre violencias (“Nazioarekin bueltaka; Dolua, atsekabea eta borroka; Aberriaren etsaiak; Lemoizen aurkako kanpaina terrorista; Bortxaren kostua; Batzuk gogoratu besteez ahazteko; Bortxen simetriaren aurka”).
Egileak onartzen du historiagileek orain arte mantendu duten isiltasuna ETAren iraupenak eta mehatxuak behartuta edo baldintzatuta izan dela, baina heldu dela sasoia gaiaz “objektiboki hitz egiteko”: ez da egon inongo arrazoi historikorik terrorismoarentzat; Espainiako gerrarekin lotzeak ez du inongo zentzurik (“irmotasun osoz salatu behar den behar historiko bat”[7]). Frankismoak ez zuen lagundu, onartzen du, baina hura “gutxiengo batek sostengatu zuen erregimena izan zen; demokrazia heldu zenean gehiengoa zegoen sistemarekin, eta energia nuklearraren aurka lerratzea keinu oportunista bat baino ez zen izan abertzale erradikalentzat. Haien helburuak ez baitzuten horiekin zer ikusirik (“Lemoizen, eztabaida ekologikoa edo ingurugirokoa bigarren maila batera izan zen baztertua… Euskadi ulertzeko bi era, hitza ala indarra, aurrez-aurre egin zuten talka”[8]). Terroristen aldetik gehiengoaren ongizatearen aurkako gerra deklaratuta dago; ekintzetan hildakoak beren kabuz hartutako erabaki batengatik hil ziren –baita Gladys del Estal bera ere–, beste aldean eroritakoak (izan guardia zibilak, izan Lemoizeko zuzendariak) demokraziagatik –eta haren alde– sakrifikatu ziren, zeuden lekuan egoteak ez zuen haien inongo erabakimenarekin zerikusirik. “Ez da zilegi, beraz, bortxen arteko inongo simetriarik ezartzea” esaldi borobilarekin amaitzen du. Egiten diren baieztapenetan ondorioztatu liteke “garaiko mehatxurik nagusia terroristen bortxa” zenez, “mugimendu antinuklearraren arduragabekeria, Euskadiren izenean egindako krimenak modu tolesgabean ez salatzeagatik”. Onartzen du, finean, ETArengatik geratu zela zentrala, eta hori gerta zitekeen gauzarik tamalgarriena izan zela. Orain, ETAren bukaerarekin, ez dezagula pentsa haren bortxak jarraipenik ez duenik: “Zentral nuklear baten arriskuak oso urrutikoak dira, bere larritasunean. ETAren arriskuak, aldiz, hurbilak eta errealak” José Ramón Recalderen hitzak ekarriz. Edo “akatsa izango litzateke orain, ETAk atentatuen ‘behin betiko etetea’ aldarrikatu duenean, bortxa iraganeko kontua dela sinestea. Litekeena da ETAren balek inor gehiago ez hiltzea, baina, pentsatzen denaren aurka, haren bortxa etengabe proiektatzen da orainera eta etorkizunera, eta gorrotoa ez da urtu. Santos Juliák baieztatu duen moduan, ‘ETAk oinazea sozializatu zuen, eta Bilduk, Amaiurrek eta Sortuk terrorearen zilegitasunaren diskurtsoa eraiki, zabaldu eta gizarteratzen dute oroimen soziala bihurtu arte’ ”[9], eta abar.
Horrekin guztiarekin, zentralaren aldeko eta kontrakoen arteko liskarrez ari da egilea, baina, esan bezala, ez da hori liburuaren helburu nagusia, euskal nazionalismoaren zentzugabekeria agerian uztea baizik: “Mugimendu nazionalistak kalean egoten saiatzen dira, ikusgarriak bihurtu eta indarra erakusteko hainbat helburu politiko lortzearren: muga berriak ezarri eta nor muga horien barnean eta nor kanpoan dagoen erabaki. Gu nor garen eta Besteak nor diren galderari erantzuten saiatzen dira, eta horretarako erabilgarria da diskurtsoak eta mobilizazioak kontrajartzea. Independentziaren eta Estatu berri baten eraikitzearen aldeko demandez gain, eskakizun zehatz batzuetara jotzen dute nazionalistek bere aldeko jende gehiago erakartzeko. Trantsizioko EAJn eskakizun horietako bat, nagusietakoa, Lemoizekoa izan zen”[10].
Ez dut errepikatuko prozesu horretan Lemoizkoaren aurkako mugimendu zibila gainditua izan zela eta ez genuela izan inongo gaitasunik gainditze horren eta dinamika militarraren gailentzearen gaia bera planteatzeko ere. Hain zen bortitza Estatuaren eta Kapitalaren ekimena, automatikoki legitimizatua geratzen zen haien aurkako edozein bortxazko erresistentzia ere, eta hori gertatu zen sentimendu antinuklearraren gehiengo zabalean. Imaginaezina zen, esaterako, Ryan bahitu eta ETAk berari “herri-epaiketa” bat egin ostean hura libre uztea, ekimena herri-dinamikan ipintzeko keinu batekin[11]. Zentraleko obrak saboteatuta bazeuden ere –askok jartzen dute zalantzan zein neurritan zen operatiboa zentrala izan zuen eraikuntza-prozesuaren ondoren– eta Bilboko eta Pasaiako zamaketariek hara zuzendutako materiala ez deskargatzea erabaki bazuten ere, ez zen gure estilokoa gauzak odolez eta behin betikoz ez erabakitzearena. Bistakoa da Iberduerok eta Estatuak –Eusko Jaurlaritzak barne– galdu egin zutela partida hura, baina baita herri-mugimenduak ere, ez bakarrik konpartsarena egitea baino geratu ez zitzaiolako, baita, eta batez ere, ordutik aurrera ez zelako herri-ekimen autonomoetarako lekurik geratu, eta “erresistentzia” bakarra ETAk eta haren inguruak egingo zuenaren menpean geratuko zelako. Eta hori galera eta atzerapauso izugarria izan zen ezkerrarentzat eta erreferente militaristetatik at mugitu nahi zuen edozeinentzat. Oso erraza izan zen, horren ondoren, nazionalismo espainiarrak euskal nazionalismoaren deslegitimaziorako marraztu dituen karikaturak marraztea, komentatzen ari garen liburuan gertatu bezala, arrazoizkoak baitira neurri handi batean: “Jainko bat eraiki zen egia absolutu gisa (ETA), eta haren inguruan, konstelazio sozial oso bat zebilen biraka. Komunitate abertzale honi atxikita masa erakunde zabal bat zegoen, bertan sozializatzeko, parte hartzeko errituak (ehunka manifestazio) eta norbere burua errekonozitzeko sinbologia (abestiak, ukabila bilduak, ikurrak)”[12]. Hori salatzen duenak indar eta bortxa handiagoz ezarritako erritualizazioan parte hartuko ez balu bezala. Baina, esan bezala, gure gaia ez da “nork duen bortxarako edo nazio bat eraikitzeko zilegitasuna” baizik eta, geunden eta gauden egoeran egonda, ardura guztia dugula helburuen eta bitartekarien gaineko zorroztasun handienarekin ibiltzeko –hau ezinezkoa izanik gure helburua “besteek dutena edukitzeko eskubidea dugu” horretan gelditzen bagara.
Bada garaia, beraz, berriro energia nuklearraren zentzu eta historiara itzultzekoa, ez baikinen libratu, ezta hurrik eman ere, haren mehatxutik eta errealitatetik 70eko eta 80ko borrokekin. Energia nuklearra XX. mendea eta haren bilakaera teknikoaren alderdirik siniestroenaren erakusgarria izan da eta jarraitzen du izaten XXI. mendean. Haren garapenaren ageriko azalpena 1945eko Hiroshimako eta Nagasakiko erasoek ezarri zuten: berrehun eta hogei milatik gorako hildako, eta bi hirien erabateko suntsiketa. Durangon eta Gernikan abiatutako gerra egiteko modu berriak –biztanle zibilen aurkako aire-erasoz– bere gailur logikoa lortu zuen bonba atomikoekin, gizateriak inoiz bizi izan duen hamarkadarik suntsitzaileenean. Aro horrek errealitatearen beste dimentsio baten aurrean kokatu gaitu. Ordura arte “Gaizkiaren neurrigabeko indarra” gizakion ahaletik kanpo sortua bezala irudikatzen zen. Atomoaren indarra askatu dugunetik, “Gaizki absolutu” hori gure esku dauden erabakien mende ere azaltzen zaigu, lehen aldiz historian. Eta indar horren ezaugarririk behinena ez da suntsitzeko duen ahalmena, ikaragarria izanda ere. Indar horrek duen berezko ezaugarria da kontrolaezina dela. Behin martxan jarriz gero, ekartzen dituen ondorioak ezin menderatu, ezin jakin ere zeintzuk izango ote diren.
II Mundu Gerra bonbardaketa atomikoekin amaitu zen, baina bonbardaketa mota haiek markatu zuten gerraren ondoren gertatuko zen guztia. Hor dago, besteak beste, “indar atomikoaren bakezko erabilera” izenpean hedatu den industria. Ez ziren hamar urte pasa bonba haiek bota zirenetik lehen zentral nuklearrak eraiki ziren arte. Ondorengo historia nahiko ezaguna da: zentral nuklearren hedapena munduan zehar eta haietan gertatutako istripuak; eta energia horren erabilpenaren aldekoen eta kontrakoen jarrerak, eta haien arteko muturreko liskarrak –azken pasarteak tarteko: 2012ko Fukushimako istripua, eta Mendebaldeak Iranekin duen gatazka haren indar nuklearraren erabilera dela eta.
Aro atomikoaren beste ezaugarrien artean, 1945ean neurrigabeko heriotzez abiatu zen “bake-garaia” zentral nuklearren hedapenarena da. Eta hedapen horretan hiru olatu gertatu dira, denbora-erritmo oso esanguratsua erakusten digutena. Zentral nuklearren batean izandako istripu larriak markatuak dira aro horiek, eta istripu horietako bakoitzak geldiezina zirudien baga baten lehertzea ekarri du, aldiro. Olatuetan gertatu lez, leherketaren ondorengo erresaka eta baga berriaren abiapuntua markatzeko.
Istripuak industria nuklearrari lotuta egon dira hasiera-hasieratik. Lehenengoak, 50eko hamarkadan Errusian eta Ingalaterran gertatutakoak, ezkutuan gorde ziren, baina ezin izan zen gauza bera egin 1979an Pensilvaniako Three Mile Island-Harrisburg-en gertatutakoarekin. Ordurako, mundu osoan zabalduta zegoen ustearen arabera, energia nuklearra segurua zen, eta garapen-lasterketan murgilduta zeuden herrialde guztiek men egina zioten hautu nuklearrari. Uhin horren barruan, esan bezala, halako lau zentral planifikatu ziren euskal herrietan: haietako hiru, kostaldeko 50 kilometroko lerro batean kokatuak, eta Lemoizkoa, Bilbotik 15 kilometrora. Harrisburgeko istripua gertatu baino zazpi urte lehenago hasi ziren lanak Lemoizen, frankismoak hauspotutako plan energetikoaren barruan, eta oso aurreratuta zeuden, ia amaituta, istripu hura izandakoan.
Lehen uhin haren barruan gertatu zen Lemoizekoa, baina izan dira geroztik beste bi. Bigarrena 1986an lehertu zen, Txernobilen (Ukrainia). Eta azken uholdea –oraingoz azkena– 2011n gertatu zen, Fukushiman (Japonia), hain zuzen ere energia nuklearraren aldeko kanpaina bete-betean zegoenean –zenbait guru ekologiko tartean ziren, energia nuklearraren abantailak eta ezinbestekotasuna aldarrikatzen.
Olatu horien irudia gizakiaren tematzeaz ari zaigula dirudi, baina areago doa. Irudiak behin eta berriz gogora ekartzen digu zein den energia mota horren ezaugarri nagusia: giza kontroletik haratago doan indar batena. Behin eta berriz erakutsi digu bere alderdi suntsitzailea, gure antzerki-lan berritxuratuen unerik goxoenean gaudenean, gizakion ustezko kontrola gezurrezkoa dela gogoraraziz, gure ahalen gaindi gabiltzala ezarriz.
Emakumeak Fukushimako sarraski-gunean
Txernobilgoarekin batera, 2011ko Fukushimakoa izan da oraino larriena: erreaktore nuklearrak dauden eraikinak eztanda egitea, errefrigerazio-sistemak apurtzea, nukleoaren fusio hirukoitza geratu eta erradiazioa kanporatzea, ehun milaka pertsona kontaminatzea eta ebakuatu behar izatea… Japoniako produkzio nuklear guztia geldiarazi egin zuen, bera izanik munduko hirugarren lurralde nuklearizatuena, AEBen eta Frantziaren ostean. Japoniaren produkzio elektrikoaren herenetik gora iturri horretakoa izanda, imajinatzekoa da norainokoa izan den horren guztiaren eragina lurraldearen ekonomian eta egunerokotasunean. Istripua gertatu eta hiru urtera, hasia da berriz nuklearrak martxan jartzeko presioa eta prozesua, eta aurreko bagak ikusita, pentsatzekoa da oraingoan ere denbora laburrean piztuko direla lobby nuklearraren ahots ahaltsuak “energia-iturri seguru, garbi eta merkearen” aldeko kanpainarekin. Azken urteetako arrazoibide nagusia haren “garbitasunarena” izan da: aldaketa klimatikoari aurre egiteko modurik onena omen –CO2 isurketei eta aspalditik hauspoturiko petrolioaren eskasiari, uranioa erregaia askoz urriagoa dela kontuan hartu barik–. Lobby nuklearra laurehun erreaktore berri eraikitzeko plana ari da bultzatzen munduan zehar, eta ez da pentsatzekoa haren asmoak beteko ez direnik, aurreko istripuen antzeko besteren batek salbatzen ez bagaitu behintzat. Bizi dugun azken krisi globalean, zentzuzko arrazoiak daude pentsatzeko energia nuklearra ez dela soluziobidea, arazoaren partea baizik: ekonomiaren alde zurrunenetik ere izugarri txarra da iturri horren erabileraren balantzea (“Historiaren desastre ekonomikorik handiena” adituen esanetan); mende erdi baten ostean, sektorea ez da gauza izan oinarrizko arazoak konpontzeko, ez kosteetan, ezta segurtasun eta proliferazio mailan ere, eta ez daki zer egin etengabe sortzen dituen hondakinekin, milurtetan arriskutsuak izaten jarraituko duten horiekin. Petrolioaren bukaerari aurre egiteko hainbat bide daude kostu eta arrisku txikiagokoak, eta inoiz baino azkarrago nuklearrak eraikitzen jarriko bagina ere, ez litzateke egungo nuklearren parkea ordezkatzera ailegatuko 2050 baino lehen[13]. Ez gaude, beraz, arazo tekniko baten aurrean, haren itzalean eraiki den neurrigabeko mundu harrapari, militarizatu eta itsu baten aurrean baizik. 80ko hasieran Lemoizerako eskatzen zen galdeketa ezinezkoa zen bezala, bistan da eredu honek ezartzen dituen politika estrategiko nagusiak –militarrak, energetikoak– ez direla populazioen irizpideen eta erabakimenen esku uzten; indarrean ditugun sistema demokratikoek hainbesterako ematen ez dutenez. Baina hauek ez dira guri dagozkigun arazoak, nonbait, eta Lemoizen kontra altxatu zen erresistentzia ulertzeko funtsezkoak dira errito nazionalistak aztertzea, eta ez orduan ere Mendebalde osoa zeharkatzen zuen errebolta antinuklearra: “Nolatan izan zen mugimendu hura horren masiboa gurean?” galdetzen digu bere lanean Raúl Lopez unibertsitate-historialariak. Orain 30 urte ehunka mila euskal herritar energia mota honen aurkako ginela onartzea pentsaezina da Eusko Jaurlaritzaren aginduetara idatzitako lan batean, honek lukeen inplikazio guztiengatik. Horrgatik eramaten dute beren argumentarioa nazionalismo irredentista eta milenaristaren eremu ketsuetara. Hona galderari giza-zientzilariak arestiko galderari emandako erantzuna: “Mugimendu antinuklearrean parte hartu zutenek ere ezin diote galdera honi erantzunik aurkitu”. Zinez, harrigarria!
HIRU. LEMOIZ, 2018. ARRAINEN MEMORIA
Hurbilketa eta egitasmo ugari egon dira urte luze hauetan Lemoizeko zentralaren hondakinekin eta haren alde eta kontra izandako borrokarekin zer egin erabakitzeko. Publiko egin zirenen artean, Basterretxeak Bizkaiko diputazioaren enkarguz 2002an diseinatutako “Atlantidaren Hiria” izen zen aipagarriena: Energia sortzeko erabiltzen diren sistema guztien erakusketak izango zituen bere zientzia eta teknologiaren museoan; planetario bat erreaktoreetako batean, eta kirola eta aisiarentzako hainbat gune. Baina ordurako, arazo handiak zeuden instalazioen jabetzaren konpetentzien inguruan, eta baztertua izan zen. 2017ko PP eta EAJren arteko kupoari buruzko negoziaketetara itxaron beharko genuen jeltzaleek mahai gainean gaia jarri arte. Berehala helduko zen azken egitasmoaren berria: arrain haztegi bat sortuko da bertan.
Lemoizen orain arteko egitasmoetan artistak izan dute ekimena, eta hauentzat, zentralak zuen indar sinbolikoa gailendu egiten zen, nola edo hala. Basterretxeak berak ez zuen eraikuntzaren forma –zentralarena gogoraraziko zuena– asko eraldatzen, eta haren mamu eta itzal luzea beregan jasotzen zuen: “Bisitatu ahal izango den munduko zentral nuklear bakarra” izango zela esan zuen Sabin Arana orduko diputatuak egitasmoa aurkezterakoan. Baina heldu da arrasto hori guztiz ezabatzeko ordua eta arrainez beteko dugu lekua: “erreboiloez, izokinez, mihi arrainez, izkirez eta otarrainxkez”. Euskal kostaldean geratzen zen puntu ilun eta ikusezin bakarra, XX. mendeko memoria latzena ernarazteko indar sinboliko handiena zuena “arrainen memoriez” beteko da, eta ez da geratuko gurean urte ilun haien arrastorik.
OHARRA: BAT eta BI atalak “Zazpigarren Heriotza” liburutik jasoak dira (Erein 2016): lehena “Lemoizerako bideak erbestera ninderaman” (46-52 orr.), eta bigarrena “Bigarren txangoa Lemoizera” (205-215 orr.).
EGUZKI talde ekologistak “Lemoiz: historiarekin bat datorrren erabilera” iritzi artikulua argitaratu zuen 2017ko azaroaren 30ean, nire iritzien osagarri izan litekeena: https://www.berria.eus/paperekoa/1832/020/003/2017-11-30/lemoiz_historiarekin_bat_datorren_erabilera.htm
[1] Hitzokin diskurtso ofiziala ari naiz errepikatzen, baina gauzak ez ziren zehazki horrela izan. Energia nuklearraren hedapena hasieratik egon zen ahalmen militarrari atxikita , eta petrolioarekiko mendekotasuna ez zen benetan saihestu: hura izan zen hautu estrategikoa XX. mende osorako, eta potentzia ekonomikoek horretara bideratu dituzte beren ahalak. Petrolioaren krisiak koartada gisa erabiliak izan dira, besteak beste, nuklearrak hauspotzeko.
[2] AEBetako Pensilvania estatuko zentral nuklearrean gertatu zen, erreaktorearen nukleoa urtu zenean. Lemoizeko zentrala haren teknologia berdinarekin jarduteko zegoen pentsatua.
[3] Adierazgarria da oso kontsultaren kontu hori. Alderdi abertzale nagusiak hogeita bost urte behar izan zituen eskumen hori berriro mahai gainean jartzeko (2001eko Ibarretxe planarekin). Zerbait adierazten du horrek frankismoaren amaieran gauzak nola geratu ziren lotuta.
[4] “Bilboko lau komite antinuklearrek” 1981eko apirilaren 4ean ateratako agiritik.
[5] 2013/12/17ko eldiarionorte.es egunkari digitalean argitaratua, El tabú de Lemoiz izenburupean.
[6] “Se estudia la polémica en torno a Lemoiz porque es clave para comprender algunos de los más destacados ingredientes del pasado reciente de Euskadi: la conflictividad social, el ciclo de la violencia política y el proceso de democratización y construcción de la autonomía vasca” 19. orrialdea.
[7] “una necesidad histórica que hay que denunciar con toda contundencia”.
[8] “En Lemoiz, la controversia ecológica o medioambiental acabaron relegados a un segundo plano… se enfrentaron la fuerza frente a la palabra, dos maneras de entender Euskadi”.
[9] “Los riesgos de una central nuclear son lejanísimos aunque gravísimos. Los riesgos de ETA son próximos y reales […] Sería un error considerar que, ahora que ETA ha declarado el ‘cese definitivo’ de sus atentados, la violencia es cosa del pasado. Puede que ya no muera nadie más bajo las balas de ETA, pero su violencia, contra lo que pudiera pensarse, se proyecta constantemente hacia el presente y el futuro, y el odio no se ha diluido. Como ha afirmado Santos Juliá, ‘si ETA socializó el dolor, Bildu, Amaiur y Sortu construyen, difunden y socializan el discurso de legitimación del terror hasta convertirlo en memoria social’ ”.
[10] “Los movimientos nacionalistas tratan de estar presentes en las calles para dejarse ver y mostrar fuerza de cara a obtener determinados objetivos políticos: trazar nuevas fronteras y determinar quienes quedan dentro y quienes fuera de las mismas. Es decir, intentan responder al interrogante de quiénes somos nosotros y quiénes ellos, para lo que resulta útil contraponer discursos y movilizaciones. Aparte de las demandas últimas de independencia y creación de un nuevo Estado, hay una serie de reivindicaciones o banderines de enganche concretos a los que los nacionalistas recurren puntualmente para sumar a más personas. En el PNV de la Transición una de esas demandas puntuales, de las más importantes, fue Lemoiz”.
[11] Hau aipatzen dut Chiapaseko EZLNko zapatistek 1994ean egindako bahiketa bat gogoan: Estatuko gobernadore izandako Absalón Castellanos Domínguez jeneralarena hain zuzen. Horrela zioen honen aurkako epaiak: “…El general de división Absalón Castellanos Domínguez fue encontrado culpable de, en complicidad con el gobierno federal en turno antes, durante y después de su mandato estatal, haber despojado a campesinos indígenas chiapanecos de sus tierras y, de esa forma, haberse constituido en uno de los más poderosos terratenientes del estado de Chiapas.
Cuarto.- Después de haber deliberado y analizado todas las acusaciones en contra del general de división Absalón Castellanos Domínguez, y habiéndose demostrado su culpabilidad, el Tribunal de Justicia Zapatista emite el siguiente veredicto y dicta sentencia:
El señor general de división Absalón Castellanos Domínguez fue encontrado culpable de los delitos de violación a los derechos humanos indígenas, robo, despojo, secuestro, corrupción y asesinato. Sin encontrarse atenuante alguno en la comisión de estos delitos, el Tribunal de Justicia Zapatista dicta la siguiente sentencia: Se condena al señor general Absalón Castellanos Domínguez a cadena perpetua, haciendo trabajos manuales en una comunidad indígena de Chiapas y ganarse de esta forma el pan y medios necesarios para su subsistencia.
Quinto.- Como mensaje al pueblo de México y a los pueblos y gobiernos del mundo, el Tribunal de Justicia Zapatista del EZLN conmuta la pena de cadena perpetua al señor general de división Absalón Castellanos Domínguez, lo deja libre físicamente y, en su lugar lo condena a vivir hasta el último de sus días con la pena y la vergüenza de haber recibido el perdón y la bondad de aquellos a quienes tanto tiempo humilló, secuestró, despojó, robó y asesinó.
Sexto.- El Tribunal de Justicia Zapatista turna esta resolución al Comité Clandestino Revolucionario Indígena – Comandancia General del Ejército Zapatista de Liberación Nacional, para que se tomen las medidas necesarias y pertinentes para el cumplimiento de lo resuelto en este Tribunal de Justicia Zapatista; asimismo, recomienda que se proponga al gobierno federal el intercambio del señor general de división Absalón Castellanos Domínguez por la totalidad de los combatientes zapatistas y los civiles injustamente presos por las tropas federales, durante los días que dura actualmente nuestra justa guerra. También se ofrece canjear al militar por víveres y otros medios que alivien la grave situación de la población civil en los territorios bajo control del EZLN”.
Imajina genezakeen modu honetako keinu “erromantikorik” ETAren aldetik ekintza armatua gizarte mugimenduaren zerbitzura ipiniz eta indarrean zeuden konfrontazio-diskurtso guztiak oinarririk gabe utziz? Ez, imajina ezina zen, eta da oraindio.
[12] “Una deidad se erigía en estandarte de la verdad absoluta (ETA) y una constelación social giraba a su alrededor. Ligada a esta comunidad abertzale había toda una familia de organismos de masas donde socializarse, ritos en los que participar (cientos de manifestaciones) y simbología en la que reconocerse (cánticos, puños cerrados, banderas)”.
[13] Marcel Coderch-ek eta Núria Almirón-ek ematen dituzten datuak dira: “En la actualidad hay en el mundo unas 450 centrales nucleares que producen el 12% de toda la electricidad que se consume en el mundo, lo cual equivale al 5% de toda la energía consumida. Por tanto, sin considerar incrementos de demanda, para producir toda la energía eléctrica que el mundo consume hoy habría que construir unas 3.600 centrales adicionales, que posiblemente cubrirían cerca del 40% de toda la energía que consumimos. Teniendo en cuenta que se tarda unos 10 años en construir una central nuclear, que se tardaron más de 15 años en construir las 450 centrales actuales y aun suponiendo que, a pesar de que desde los años 70 prácticamente no se han construido nuevas centrales, todavía disponemos de la misma capacidad de construcción que en la década álgida de los 60, tardaríamos 120 años en construir las 3.600 nuevas centrales. Incluso suponiendo que duplicáramos la máxima capacidad que tuvimos, no podríamos terminar la construcción antes de 60 años. Y esto solventaría sólo el 40% de la energía que consumimos hoy. ¿Cómo se generaría el 60% restante sin contribuir al efecto invernadero? ¿Podemos sustituir el petróleo que usamos para transporte por energía eléctrica de origen nuclear? Del total de energía consumida, el 40% se destina a transporte. Aun suponiendo que fuéramos capaces en los próximos años de sustituir todos los motores de combustión por motores y acumuladores eléctricos (o de hidrógeno) y que pudiéramos reconvertir toda la infraestructura de aprovisionamiento de combustible a electricidad o hidrógeno (algo ya de por sí faraónico), necesitaríamos construir otras 3.600 centrales adicionales para producir la electricidad necesaria para alimentar a nuestros nuevos vehículos. Incluso suponiendo que el mundo dejara de crecer, para mantener los consumos energéticos actuales de electricidad y transporte a base de energía eléctrica de origen nuclear habría que construir, pues, unas 7.200 centrales nucleares, lo cual supone una inversión de unos 20 billones de dólares (2 veces el PIB de los EEUU). Si queremos hacerlo en 20 años, habría que multiplicar por 12 la capacidad de construcción que se tuvo en la década de los 60, al tiempo que sustituir todos los motores de combustión por motores eléctricos o de hidrógeno y acondicionar toda la infraestructura de suministro del nuevo combustible. No parece un proyecto muy realista y, aun así, en la transición generaríamos una cantidad de CO2 equivalente a la que producimos ahora en 10 años. Cualquiera que quiera plantear seriamente la alternativa nuclear deberá responder a estos interrogantes”. El espejismo nuclear (Los Libros del Lince, 2008).
