Denok diozue ni, Nelson Mandela, heroi bat izan naizela, iraultzaile bat, santu bat agian, zuen txikitako amets ederrak edo amets gaiztoak pizten zituen haietako baten antzekoa… Baina ez da halakorik, aspaldian hil bainintzen ni.

Kontatuko dizuet gertatutakoa.

Mila bederatziehun eta hirurogeita lauan izan zen. Etsaiek harrapatu ninduten, kolpatu, torturatu eta hiltzera kondenatua izan nintzen. Baina ez urkamendian, soka batetik zintzilik anaia asko bezala, propio ni bezalakoentzat sortutako infernuan hiltzera baizik. Kare meategiko harriak txikitu behar nituen egunean hamaika orduz, egun bakoitzeko indarrak akitu bitartean. Harriari ematen nion kolpe bakoitzean neure burua kolpatzera kondenatua izan nintzen berrogei eta sei urterekin.

Hamabi urteko infernua izan zen hura zulo erre hartaraino mila bederatziehun eta hirurogeita hamaseian suzko haize batek Mandelaren azken arrastoa deuseztatu zuen arte. Eskola-ume eta gazte matxinatuen deiadarraz sortua zen haize bortitz hura, eta Soweton pizturiko sumendian zuen iturburua. Eskola-umeek eta gazteek eragina, gure seme-alabek, kalean dantzan, ihesean tirokatuak, hilak zirenek piztutakoa.

Hector Pieterson eraila, 1976

Urtebete geroago Stephen Biko gaztea, Sowetoko borroka haiek antolatzeko sortutako nire semea, torturapean hil zutenean gertatu zen nire azken suntsipena, bigarren heriotza, enegarrena, erabatekoa… eta baita mirakulua ere: zuek ulertzeko moduren batean esateko,

Stephan Biko, 1976

hilda eta infernura kondenatua zegoen hura, berpiztu egin zen, nire arbasoen hizkuntzan murmurio bat desertu errean ur txorroka bihotzak zeriona: Yihla moja! , yihla moja! Betor izpiritua!, entzuten nuen gelditzen zen guztia argiztatzen. Eta ez zen izpiritu hura Nelson Mandelarena; Hector Petersonenena, Soweton hil zuten hamabi urteko mutiko harena baizik,

eta Stephen Bikorena , nire baitan biztu zirenak.

Ezaguna duzue ondorengo istorioa, gaur arte hogeita hemezortzi urtez jarraitu duena: berpiztutako gizon hark jarraitu behar izan zuen zenbait urtez kare harriari mailukadaka, baina mailukada bakoitza, orduan, ez zen dagoeneko existitzen ez zen Mandelaren buruaren aurkakoa, esperantza irrazional bat bizteko balio zuena baizik. Eta askatasuna, eta amodioa…

Esango didazue guztiau ipuin bat dela, eta ni kartzelatik irten ondoren, hildakoak –umeak eta gazteak–, poliziak tirokatuak jarraitu egin dutela. Egia da; heriotza horietako bakoitzak nire arima berria kolpatu du oraino, eta dagoeneko ez dut mailurik, ez kare-harririk kolpe horiek itzularazteko.

Horrek eragin dit azken heriotza hau, izpiritu erratuen mundura berpizturiko arima gazte hura betikoz itzuli duena.

Baina esan beharra nizuen hogeita batgarren mendeko bigarren hamarkadan hil den agure hau ez dela, ez, Nelson Mandela; ezta Hector Peterson edo Stephen Biko ere, mailukadaka kare-harria txikitzen hiltzera kondenatua, kalean tirokatua eta komisarian torturaz eraildako haien errautsetatik –zuen saindua, iraultzailea edo bakearen heroia deitzen duzuen hori– biztutako izpiritu baten aztarna baizik, hiltzeko prest dagoen edozeinengan betiko iraun lezakeen arnasa bizigarriaren oihartzun etengabea.

74 urte beteak zenituen orain ez asko amaiera heldu zitzaizunean, bizitza txundigarri batek akituta. Makulu batez mugitzen zinen tirri-tarra, itsutzen hasia eta tratamendu gaiztoko minbizia antzeman berria. Argi zeneukan gutxi gelditzen zitzaizula, baina ezin asmatu norberaren amaiera. Testamentua eginda (El día que yo me vaya), eta gogo txarrez zinen agonia luzeetarako –ospitaleak, tratamendu luze eta mingarriak, ingurukoen balakuak…

Bizitza oso bat, dagoeneko, kontu kantari, erregeen modura bapo pasatakoa gibelean, 17 urterekin botila batzuk lapurtzeagatik eman zizuten kartzela utzi eta eskale hark “printze” deitu zizunetik, alajaina!. Kaleko ezezagun hark eman zizun sermoi zahar baten berri: “Zorionekoak bihotzez behartsu direnak, haiena baita Zeruko Erreinua. Zorionekoak negarrez daudenak, haiek izanen baitira kontsolatuak. Zorionekoak bihotz gozokoak, haiek jabetuko baitira lurraz. Zorionekoak justiziaren gose-egarri direnak, haiek izango baitira asebeteak. Zorionekoak errukitsu direnak, haien esku egonen baita errukia. Zorionekoak bihotz-garbiak, haiek baitute ikusiko Jainkoa. Zorionekoak bakezaleak, Jainkoaren seme-alabak izanen baitira deituak. Zorionekoak justiziarengatik pertsekutatuak, berea baita Zeruko Erreinua”. Mendeetan zehar asko eta askok harrituta entzundako hitzak… Baina oraingoa bestelako gaia zen: hiltzen asmatzearena, alegia.

Ezin esan zeu izan zinela bere bizitzaren “diseinatzailea”. Jaiotzeko egun bat baino falta ez zitzaizunean, aitak etxetik alde egin eta zazpi seme-alabekin utzi zuen ama. Etxe hura aitaren familiakoa omen zenez, kanporatuak izan zinetan ondoren, eta bederatzi urtez ibili zineten alderrai, Buenos Aireserako bidean, hotzak eta goseak nonahi. Bederatzi haietatik, hiru hil ziren gurutze-bide hartan, eta zuk ez zenuen hitzik esaten asmatu edo nahi izan 6 urte bete bitartean. Bederatzirekin Juan Domingo Perón presidentearen aurrean paratu eta lana eskatu omen zenion, baina ez zen lanik zu bezalako batentzat. 14rekin, kartzelan, apez batek erakutsi zizun irakurtzen eta izkiriatzen, eta liburuak egin zenituen maitale horrez geroztik. Apez hura izan zen handik ihes egiten lagundu zizuna.

Ikasia zenuen ordurako gitarrari soinuak ateratzen eta milongak kantatzen. Asmatu egiten zenituen eta ahaztu berehala, norbaitek No soy de aquí, magnetofoi txar batean grabatu zuen arte. Kantu hura mundu mailako arrakasta bihurtu zen, garaiko kantari ospetsuenen ahotan… Ikasia zenuen ordurako eskerrak emateko modu berezi hura; ura nora, zeu hara, eta aberatsa eta ezaguna bilakatzearen istripuak ez zintudan zapaldu ere.

Hobe gauzei bere izenez deitzen jarraitzea, handi-mandien harropuzkerien mende geratu beharrez, garraztasunik gabe zeure maneretan (Señora de Juan Fernandez, Pobrecito mi patrón, El diablo es un señor…).

40 urte zenituenean, 18ko neska bat ikusi zenuen afaltzen ari zinen jatetxean, ondoko mahai batean bere gurasoekin, eta “zure emaztea” zela jakin omen. Haiengana hurbildu eta hala adierazi zenien… eta eskutik hartuta atera zineten jatetxe hartatik –ez ote da garai hartakoa Estas manos–. Munduan zehar pasa zenituzten ondorengo lau urteak, zuen alaba jaio zen, eta haurrak urtebete zuelarik, bere amarekin hegazkinez zihoazelarik, jausi egin zen hegazkina. Inor ez zen handik bizirik irten, eta ahal izan zenuen aurrera ere Este es un nuevo día kantatu.

Imanol Uribek, zine zuzendaria, zure bizitzari buruzko film bat egitea pentsatu zuen. Zure bizitzaz hasten zinenean, imajinazioaren gehiegikerien kontuak zirela pentsatzen omen zuen beti, egiaztatzearen ebidentziaren bat azaltzen zen bitartean…

Baina, esan bezala, hil beharra zegoen, eta despedidarako bira bat egitea otu zitzaizun maitatuen sentiarazi zintuzten lurraldeetan barrena, Erdialdeko Amerikan. Amaitua zenuen kontzertua Guatemalan gau batez, eta Nikaraguara zindoazen. Zain zeunden aireportura eramango zintuen taxiari, zure heriotza-aingerua bertatik azaldu zenean. Fariñas Fonseca zuen izena, Managuako zure kontzertua antolatzen zuen enpresa-gizona, eta bera ere zure bidaia bera egitera zihoan, hotel beretik aireportura. “Atsegin handiz” bere gonbiteari erantzun, eta bere autoan igo zinen, azkenaldian zenuen arazotxo hura modu horretan konponduko zen axolagabe. Avenida de la Liberación zuen izena kotxea tirokatu zutenean ibiltzen ari zineten etorbidek.

Cabralen hilotza

Erromes bezala aurkezten zenuen zeure burua, lehen klasean askotan bidaiatzea tokatu bazitzaizun ere, eta ez zinela inongoa, eta nonahikoa zinela (Vengo de todo el mundo). Ez zitzaizun burutik ere pasa behin ere etxe bat erosi eta nonbait sustraitzea. Eta distantzia horretatik, hain egiten zaizkigu sinesgaitzak eta benetakoak kantatzen dizkiguzun kontu horiek, ateoek ere gustura entzuten zaitugula Jainkoaz berbetan.

Beti arte, Facundo.

Kantu bat norbaitek kantatua denean bizi da, eta, batez ere, ozen kantatua denean. Badira kantu batzuk bizirik dirautenak, beti dagoelako norbait bera xuxurlatzen edo intonatzen. Gurean horrelakorik balego, ez da dudarik, Laboaren “Txoria txori” litzateke. Hain egin da tolesgabe geurea, beti gaude prest kanpoko edozeini entzunarazteko eta kantarazteko. Baina, ba al dago dena erakusterik? Ba al du dagoeneko pudoreak –ahalkeak, lotsak– betekizunik?

Ez gaitezen, halere, aldez aurretik berotu. Ezen, aurreko galderei erantzun ahal izateko, gai izan beharko genuke benetan zer erakusten ari garen jakiteko, eta zenbait adibide ikusita, zalantza handiak sortzen zaizkit horri buruz.

“Txoria txori” kanta ederra da, zalantzarik ez, baina horrek soilik ez du bere fenomenoa esplikatzen. Denis Laborde etnologo ezagunak zabal jorratu du haren gaia L’homme qui s’adressait à chacun de nous. Txoria txori et l’invention sans cesse renouvelée du chant basque (“Gutako bakoitzari hitz egiten zion gizona. Txoria txori eta euskal kantuaren etengabeko asmakuntza”) lanean. Ezaugarri batzuk beharrezkoak dira halako fenomenoetan, eta horretaz dihardu Laborderen ikerketak: erraza behar du izan kantatzeko eta, batez ere, gure belarritik eztarrira doan bide hori –erraiak tarteko– inongo oztoporik gabe egiteko ahala ukan. Egia bada, eta hala uste dut, “talde bat erabateko inplizitutasuna duen soinu instalazioan bizi” dela, eta bertan entzuten denak eraginkorra izan behar duela taldearen partaidetza indartzeko, instalazio horrek ezinbesteko du “taldeak berezko dituen promesak bideratzeko adostasuna berrestea” (Sloterdijk)… Eta guk txoria dugu maite. Baina, zein txori? Eta, batez ere, nola maite dugu?

Galdera hauek erantzuteko gogoeta mamitsuetan barneratu beharrean, zuzenagoa iruditzen zait geure buruari erreparatzea txoria txori kantatzen ari garenean. Nola eta non kantatzen dugun antzematea, agerikoa baita egungo “gardentasunaren gizartean”, denen agerian egiten dugula, harro. Edo nola goxatzen ditugun geure barrenak modu ikusgarrian besteengandik entzutean. Horren adierazlerik nabarmenetakoa da Anne Etxegoienen azken bideo arrakastatsua. Haren “Hegoak” oso ikusia izan omen da, ez bakarrik gurean, baita Frantzia osoan ere (hala zioen behintzat El Diario Vasco-k), eta haren diskoa, Les Voix Basques, urrezkoa izatera iritsi omen (60.000 ale salduak, alajaina); zorionak.

Hendaiako itsas labar eta hondartza ikusgarria; alboka eta danbor hotsak airean lehen konpasetik. Gizon taldea muino berdean eta neskaren begi ameslariak zerura; arranoa hegan. Segundo erdiko planoak guztiak, publizitate eskolek agindu bezala; mezua subliminala behar du, ikusgarri bezain iheskorra, irudi talka soilak behin eta berriz errepikatuak. Musikak giro epikoa sortzen du, gizon ahots sarkorrak hondoa, emaztea urruti, iheskor. Ahots goxoa azkenik, gorriz beztituko neska xarmantaren ahotik: “Hegoak ebaki banizkion…”; gizon zailduen arrapostua gero: “Bainan horrela…”, bat eginik, finean. Paisaia eta irudiak behin eta berriz errepikatuak: itsas ertza airetik, gizonak beti taldean, zelaiak, neskaren soslai goxoa, mendiko gaztelu aztarnak, jauregiak, besoak hegan, berriz arranoa… Guztiok bat egingo dute azkenik, neska erdian, gizonak babesle: bere soineko gorria, xuria behar du orduan, elizaren aldarean baitaude. Gizonen lehen planoak berriro mendian, irriño behartuak, hots sarkorrak…

Lekutan geratzen dira Koldo Izagirreren xehetasunak Imanolek kantu eder bilakatutako “Nire euskaltasuna”–n: “baso bat da (eta ez du zuhaitz genealogikorik), dorre bat (eta ez du Alostorrerik), bide bat (eta ez du zaldizkorik), lore bat (eta ez du aldarerik), itsaso bat (eta ez du almiranterik), liburu bat (eta ez du sotanarik), mundu bat (eta ez du Amerikarik), bertso bat (eta ez du txapelik), pekatu bat (eta ez du mea-kulparik)”. Izan zitekeen hori guztia nire euskaltasuna (basoa, dorrea…), baita beste hainbat gauza ere, baina kantuan eta ez du haietan zegoen azentua. 80ko hamarkadako kontu zaharrak nonbait. Guk pekatu eta hoben guztien aurreko lekura nahiko genuke jauzi egin, hegan hobe; orduko tentsio haiek guztiak gainditu, ezabatuak izanak balira lez. Bizi dugun aro berriak dena berdindu nahi luke…

Nire aldetik, Laboarenaz gain, nahiago Maria Berasarteren bertsioa Aviron Bayonnaisen zale oldarrena baino; nahiago 2010ean Bidehutsek ondutako Txinaurriak. Mikel Laboari ikasitako kantuak lanean Akauzazte taldeak egindako bertsio ausarta: txoria txori, esaten da behin eta berriz, zarata zapaltzaile baten azpitik apenas entzungai. Ondorengo hitz ezagun guztiak ez dira kantatuak izatera ere ailegatzen, kantuaren aurreko ahalegin itoan geratzen dira zarata horren zamapean.

Egokiagoa garai bateko eta egungo metafora gisa.