(Artikulu honen oharrik gabeko bertsioa ARGIAn argitaratu zen 2020ko martxoaren 31ean)
Koronabirus pandemiaren eztandarekin irudi lezake osasuna dela egungo egoeran gai nagusia; ez da nire ustea, desiragarria balitzait ere.
Ez naiz ariko hemen eguneroko berri eta mezu uholdeaz –pandemiaz, konfinamenduaz, edo gainontzeko neurriez– gai horiek garrantzi handikoak izanagatik ere, baizik eta, itxura guztien gainetik, beti bazterrean geratzen den oinarrizko gaixotasunaren, zaintzaren eta osasunaren inguruko kudeaketa pertsonal eta kolektiboari buruz.
Nire lehen eta ezinbesteko erreferentzia 1975ean argitaratutako liburu bat da, Ivan Illich-en Medical Nemesis (Némesis médica, Némésis médicale) [1]. Cuernavaca hiriko (Mexiko) CIDOC institutuko zuzendari izan zen Ivan Illich, eta 1966tik aurrera informazio handia batu eta landu zuen jendarte industrialaren egiturazko instituzioei buruz (eskola, osasuna, garraioa, etab.) [2]. Nemesis liburua hitz hauekin hasten da: “Osasungintza instituzionalizatua osasunaren aurkako mehatxu larria bilakatu da” [3]. Egun, erokeriatzat hartuko genukeen esaldia, eta esaten duena, edozein eztabaida-forutik kanpo uzteko modukoa. Baina, harrigarriki, liburua arrakastatsua izan zen bere garaian, eta hainbat hizkuntzatara ekarria.
Dozena bat urte geroago, Illichek berak nolabaiteko autokritika egin zuen, are harrigarriagoa, kezkagarriagoa: “Lurralde garatuetan, osasun perfektuaren obsesioa bilakatu da erabile patogenorik nagusia” [4]
Ez medikuen interbentzioa, lehenago salatu bezala, baizik eta “osasun perfektuaren obsesioa”. Gaizki al dago, bada, osasuna zaintzea? Ez al du izan behar osasuna zaindu beharreko gure lehen kezka?… Bistakoa denez, “perfektua” hitza da gakoa esaldian.
Baieztapen eskandalagarri haietara itzuliz –eta beste behin entzuteko gonbitea luzatuz–, hasi gaitezen industrializazioarekin. Industrializazioaren garapenak ezinezko bilakatu du beste edozein bizimodu. Horri aurre egiten dioten apurrak desertura erretiratzen ziren antigoaleko eremiten gisa tratatzen ditugu: gure konbertsioa eta berehalako apokalipsia aldarrikatzen duten adur txarreko txori gisa, alegia. Dena da egun “industria”: nekazaritza eta bidaia, sexualitatea eta artea. Eta industriaz ari garenean, merkataritza-jarduera kapitalistez ari gara: ezerk ez du deus balio, merkantzia ez bada (“truke-balioa”). Eta hor sartzen dira zaintza pertsonal eta komunitario guztiak, gaixotzeak, zahartzeak eta hiltzeak berak eskatzen dizkigutenak. Gu guztiontzat ezinbestekoa den (azken?) industria horren izena “Osasun Sistema” da, eta osasunaren medikalizazioa da, agian, industrializazio prozesu orokorraren alderdirik eraginkorrena, gure barne mamienean ukitzen baikaitu, zaurgarrienean, giza kondizioaren muinean berean –gure izate hilkorrean, alegia.
Hilezkortasun fisikoaren bilaketa bihurtu da, honezkero, gehiengoaren “arrazoizko” fantasia, eta ez garai batean bezala alkimista zoro bakanen eldarnioa. “Zorionerako eskubidearekin” gertatu bezala –AEBetako Arkadia berriko konstituzioan onartua–, berehala aldarrikatuko dugu hilezkortasuna oinarrizko eskubide moduan, konstituzio berriek onartu beharrekoa. Urrunetik begiratuko diegu hil ondorengo eternitateko gure arbasoen fantasiei.
Hiru motatako iatrogenesi –medikuen interbentzioek berezko zituzten ondorio kaltegarriak– bereizten zituen Illichek 70etako gogoetan: interbentzio klinikoek zuzenean eragindako kalteak edo “iatrogenesi klinikoa”; bigarrenari “iatrogenesi soziala” deitu zion, zeinak jendarte gaixotu bat hauspotzen duen, paziente bilakatzearen ondoriozko demandak gero eta gehiago elikatuz; eta azkenik, “egiturazko iatrogenesia”, zeinak lortzen duen jendeak berezko kalteberatasunari –eritasunari eta heriotzari barne– aurre egiteko dituen moduak eta arteak zapuztea.
Zer adierazi nahi zuen Illichek –modernitatearen kritikorik sakonenak eta koherenteenak Giorgio Agambenen esanetan– hamabi urte geroago bota zuen esaldi txundigarri harekin, “gorputz sano baten obsesioa bilakatu da egungo eragile patogenorik nagusia” zioenean? Kontuok aurrera nola egin duten ikusita, iruditzen zait errazagoa zaigula egunotan hura ulertzea. Illichen lehenengo baieztapenei jarraitu zioten hamarkadetan asko izan ziren aurrez aurreko fronteak sortzen saiatu zirenak, osasunaren eta gainontzeko egiturazko instituzioen arloetan. Ohikoa zen “Medikuntza Alternatiboei” buruz aritzea, “Medikuntza Instituzionalaren” aurrean, baina industrializazioaren bulldozerrak berehala suntsitu zituen amets haiek, beste hainbat alegiazko fronte bezala. Eta medikalizazioari aurre egiten saiatzen ginenok ere nahiko erraz eman genuen amore, eta ezinbestean onartu eta probestu harekin zetozen onurak: gaitz hilkorren aurkako tratamendu arrakastatsuak, bizi-itxaropenaren handitzea, etab. “Osasun-sistema alternatiboak” berehala bilakatu ziren “sistema osagarriak”, “benetako medikuntza zientifikoaren” nahi gabeko zenbait ondorio tratatzeko gai, edo estresa arintzeko bederen, luxu horiek ordaindu ahal zutenentzat –pobreentzat, hor zeuden zabor-janaria eta anbulatorioetako kontsultak.
Ez al daude hipokondriakoenen artean “Medizina ofiziala” zalantzan jartzen duten asko etengabeko “terapia alternatiboetan” dantzan? Horretaz ari zen Illich hain zuzen ere 80ko hamarkadaren amaierarako “agente patogeno berri” batez ari zenean: modu asko dago kalteberatasuna, giza izaeraren hilkortasuna edo gorputz izatearen ukazioa indartzeko. Eta horregatik da agian hain adierazgarria, hainbeste alerta larrik jo eta gero –hondamendi ekologikoarena, errefuxiatuena edo datorren sistema ekonomiko eutsiezinarena, besteak beste–, pandemia bat izatea Mendebaldea Errealitatearekin kontaktu zuzenean jarri duena [5]. Mendebalde hori Txinan hasten da egun, biopolitika irmoena eta gupidagabeena gauzatzeko gai dena [6].
Galdera hauek aireratzea da, beharbada, ateraldirik inozoena. Harrigarria izan liteke Ivan Illichen proposamenak gogoraraztea datorkigun paniko orokorreko egoeraren aurrean, baina ez dago, nire ustean, kontu premiazkoagorik: salbuespeneko egoera apokaliptiko baten baitan gauden honetan, osasunaz eta eritasunaz mugarik gabe eztabaidatzea baino ez zaigu gelditzen.
________________________________________
[1] 1975ean argitaratu zen gaztelaniaz (Seix Barral. Hemen irakurgai: NémesisMédica, la expropiación de la salud), frantsesez (Némésis Médicale, Seuil), ingelesez eta beste hainbat hizkuntzatan. 2006an berriz argitaratu zen (edizio eguneratu bat) haren lanen bilduman (Obras Reunidas Fondo de Cultura Económica de México; Œuvrescomplètes, Fayard, 2004, 2005).
[2] CIDOC (Centro Intercultural de Documentación) 1966an sorturiko ikerketa-zentro bat izan zen. Jatorrian, AEBetako misiolari katolikoak prestatzeko sortua, oldar ebanjelikoari aurre egiteko asmoz. Hizkuntza eta kultura hispanoetan trebatzeko sortu zena, pentsalari kritiko askoren topagune bilakatu zen: Paul Goodman, Erich Fromm, Peter Berger, Paulo Freire, Sergio Méndez Arceo eta beste asko, jendarte industrialaren egiturazko ardatzetan arreta jartzen zutenak. Ivan Illich izan zen dinamika horren bultzatzaile nagusia. New Yorkeko auzo puertorricoarrean abadea izana zen, eta, ondoren, Puerto Ricoko Unibertsitate Katolikoko zuzendaria, gotzain gisa. 60ko hamarkadaren amaieran apaiz-lanerako dispentsa eskatu zuen, hierarkiarekin zituen desadostasunak zirela medio. Halere, apeztzat zuen bere burua, 2002an hil zen arte.
[3] Eta jarraitzen du: “Medikuntzaren kontrol profesionalaren oldarrak jendea ezgaitzen duen epidemia baten maila hartu du. Iatrogenesia da izurrite horren izena: iatros, grezieraz medikua, eta genesis, jatorria, hitzak elkartzetik sortua.
[4] Eta jarraitzen du: “Zientziaren ideal instrumentala nagusi den mundu batean, Osasun Sistemak etengabe sortzen ditu mediku-arretarako premia berriak. Zenbat eta handiagoa izan osasun-eskaintza, orduan eta jende gehiagok ditu arazoak, beharrak, gaixotasunak. Denek eskatzen diote Aurrerapenari gorputzen oinazeekin amai dezan, gaztetasunaren freskotasuna luzatu dezan, eta bizitza infinituraino luza dezan. Ez zahartzerik, ez minik, ezta heriotzarik ere. Matxinada hori giza kondizioaren ukazioa baino ez dela ahantziz” (Escribir la historia del cuerpo. Doce años después de Némesis Médica y La obsesión por la salud perfecta, un factor patógeno predominante).
[6] Luca Paltrinieri modu argigarrian aritu da bere “Prove generali di apocalisse differenziata” artikuluan (Apokalipsi dibertsifikatu baten proba orokorra. Bada gaztelaniazko bertsioa: Ensayo general para un apocalipsis diferenciado): “Txina, munduaren etorkizun post-apokaliptikoa ari da eraikitzen: etorkizun hori oinarritua dago hazkuntza ekonomikoaren planifikazioan eta merkatuen basa-arimen bezatzean. Hau guztiz ez-demokratikoa den gobernu-eredu bat da, mundua menderatzera bideratutakoa; irizpide hauei erantzuteko biopolitika bat, erabateko kontrola, biztanleria diziplinatua baina, aldi berean, gero eta jende gehiagoren babes soziala eta sanitarioa antolatzen duena. Jendearen osasuna Estatuak bere ardurapean hartzea, horixe da erabat berria Txinan, eta horrek sortuko duen eskari sanitario guztiz ezezaguna, gero eta handiagoa eta potentzialki leherkaria, orain gutxi arte familiaren edo auzoaren bizkar izaten baitzen, norbaiten bizkar izatekotan jendearen osasuna. Koronabirusak egitura sanitarioak gainezkatuko dituen mehatxua kontuan hartuz –hauek eraikitzen ari direnez eta ahulak direnez–, jendearen etxe-itxialdiak ahalbidetu du, neurri batean, epidemiari aurre egitea, Estatu “autoritario” baten egiturapean –“autoritario” adierak Txinan inongo zentzurik baldin badu– inongo “salbuespen egoerarik” sortu behar gabe. Badirudi txinatarrak jabetzen direla aldi hau etapa bat baino ez dela, Txina munduko potentzia bakarra bilakatzeko bidean”.
GAINERA: David Cayley, “Questions About the Current Pandemic From the Point of View of Ivan Illich”: http://www.davidcayley.com/blog
Mikel Laboak eta Joxean Artzek osatu zuten tandem harrigarriak 70eko hamarkadan eman zuen bere onena. Ez Dok Amairu bere muga naturaletara bultzatu zuten, eta bertan nagusi ziren jarrera milingekin hautsi. Baga, biga, higa sentikariak gauzatu zuen muga eta haustura hura, eta, Jose Mari Zabalarekin batera, Ikimilikiliklik ikuskizunarekin jarraitu zuten beren bidea, artista bakoitzaren baitan inplosioa gertatu zen arte, 80ko hamarkadan gertaturiko krisi sakon eta itzulerarik gabekoetan. Prozesu horretan, Lau-Bost LP bikoitzak (1980) markatzen du gailurra eta muga. Bat-Hiru diskoarekin batera (1974), hura izan zen Laboaren arorik oparoenaren eta emankorrenaren lekuko, gerora inspirazio iturri agortezina izan dena eta jarraituko duena izaten.
Joxean Artze eta Mikel Laboaren omenezko grafitia.
Lan horretan badira, halere, bazterrean geraturiko perlak, eta, horien artean, “Besterik ezagutu ez eta” “kantutxoa” dago. Ez dakit Laboak zenbat zuzenekotan kantatuko zuen, baina errepertoriotik kanpo oso azkar geratu zela iruditzen zait. Gerora, egindako antologia eta bertsioen diskoetan ez da inon ageri. Joxean Artzeren hitzen esanahia kriptiko samarra da, eta gu mezu esplizituen eta metafora xumeen aldekoak gara –hegaztiak tarteko–, ez hasi bigarren zentzurik bilatzeko inori eskatzen. Baina hori da hain justu garai apokaliptikoetako gakoa: “apokalipsia”, zentzu etimologikoan, “errebelazioa” baita, ezkutuan zegoena azaleratzea. Errealaren emergentzia da, eta “erreal” hori beti da traumatikoa, eta “kultura” deitzen duguna, besteak beste, azaleratze hori estaltzeko edo kontrolpean mantentzeko egiten dugun guztia litzateke (norbaitek honela definitu zuen kultura: “heriotzarekin egiten dugun hori guztia”).
Horrela dio Artzeren poemak:
Besterik ezagutu ez eta ase irrintzi zakar bat hautsi da zure gelako leihoan;
besterik ezagutu ez eta ez ote zaude kezkati eta zuk ez diozu kasurik egin
besterik ezagutu ez eta ea eskuen artetik ez ote zaizkizun geroztik txistua dena kexu hots du zure muinaren bila
besterik ezagutu ez eta bizitzaren zenbait gauza eder eskapatzen ari eta zuk ez diozu kasurik egin
besterik besterik ezagutu ez eta… sabelpeko dar-dar ozena ez zaizu lainotuko hilkor, hilkor sortu artio.
Azken ahapaldi horretan dago poemaren eztanda. “Zuk ez diozu kasurik egin” nahi, baina arrakala zabaldua da dagoeneko; “irrintzi zakar” hori –“txistua dena kexu”–, “eskuen artetik eskapatzen ari zaizkizun zenbait gauza eder” horietaz jabetu zara, eta “sabelpeko dar-dar ozena ez zaizu lainotuko”. “Hilkor” dio poemak (ez “hilko”, Laboak kantatzen duen moduan). “Hilkor sortu artio”, hau da, hiltzera doala onartuko duen hori sortu gabea da, ukatua, benetan jaio gabea; hortik ihesi goaz Errealaren kolpe gupidagabeak modu traumatikoan muturrean eztanda egiten digun arte. Horren ondoren, bizirik irauten badugu, hura estaltzeko ahaleginean izango da, gehienetan.
Ausartuko al gara, egoerak eskatzen digun moduan, kantu hau gure ereserkien mailara igotzen? Horra nire gonbita, kultura eta denbora pasa nahasten ez duten kantarioi, Errealarekin harremanetan jartzea bere jardun artistikotik baztertzen ez duten horiei, benetako medium edo bitartekari izatera ausartzen direnei: Beñat Axiariri, Akauzazteri, Amoranteri, Anariri, Julen Axiariri, Ibon RGri, Ainara Legardoni, Joseba Irazokiri, Mursegori, Maite Larbururi, Pantxis Bidarti, eta nik ezagutuko ez dudan edozeini (barkatu ezjakintasuna).
Kontinente bat zabalegia da edonorentzat, lur osoaren dimentsioa izan baitu beti. Lur horretatik harago zabaltzen dira ozeanoak eta zeruak, eta infinituaren nahiz transzendentzia ororen sinboloa den ortzi-muga. Baina Amerika –Abya Yala, bertako jatorrizko herrientzat– ez da kontinente soila. Asiarekin batera zabalena izateaz gain, munduaren ipar-hegoa guztiz zeharkatzen duen bakarra ere bada –imajinatu Europa osoa eta Afrika, bat eginik.
Unibertso horretan Ekuadorrek leku berezia bete lezake, ez soilik munduaren “gerrian” kokatua delako, baita ere ipar-hego tentsio- eta dispertsio-gune gisa ere uler dezakegulako. Estatu amerikarren independentzien garaian “Kolonbia handiaren” parte izatera bultzatu zuten batzuk, eta Peruren parte bihurtzera besteek honekin azken gerra 1995an amaitu zen–. Aldamenekoen ondoan “txikia”, kontraste handiak gordetzen ditu alde guztietatik: Andeetako herriak, Amazoniako eta kostako kulturak; desertua eta oihana, hiru mila metrotik gorako hiriak eta itsas tropikalak; jatorri guztietako jendartea eta, bate ere, jatorrizko herriak, indigenak, populazioaren zati nabarmena eta, batez ere, egituratuena, sozialki indartsuena.
Ez da ohikoa hango berriak jasotzea munduaren alde honetan, baina joan den urriko herri-altxamenduak normalean kontuan hartzen ez ditugun zantzuz beteta heldu zaizkigu. Horra zantzu horietan arakatzeko zenbait arrasto.
Pentsatzen jarrita –hilabetea da Ameriketatik itzuli nintzenetik–, kontinente bat, edozein dela eta, handiegia, zabalegia, besarkaezina da edonorentzat, lur osoaren dimentsioa izan baitu beti. Lur horretatik harago zabaltzen dira ozeanoak eta zeruak, eta infinituaren nahiz transzendentzia ororen sinboloa den ortzi-muga.
Hilabetetik gora behar izaten zuten garai bateko itsasontziek Europatik Ameriketara heltzeko; denbora luze bat baliabide murritzekin, neurriz kanpoko sakoneko, indarreko eta apetazko bitarteko bat zeharkatzeko: ozeanoa. Ulertzekoa zen, beraz, orain 500, 400, 200 urte onik ailegatzen zirenak, beren buruak lur berrira bota eta Jainkoaren faborea eskertuz, haren misterioaren edo ikaragarriaren azpian, ezer-gutxi sentitzea.
Asko aldatu da pertzepzio hori Madrilen edo Parisen hegazkina hartu eta, ordu batzuen bueltan –egun oso bat ere ez–, New York edo Buenos Aireseko aireportuan lurreratzen denarentzat. Baina gorputzak sumatzen du desplazamendu bortitz horren golpea; jet lag deitu eta ordu-aldaketari egozten diogu, saihestezinezko eragozpen txikia bailitzan –buruko mina, gorpuzkera arraroa…–. Ez gara indio haien modukoak; espedizio bateko lanabesak mendian gora garraiatzeko kontratatuak izan eta hirugarren egunerako lurrean eseri eta geldirik eta isilik geratu zirenak bi egun osoz. Alferrik izan omen ziren erreguak eta mehatxuak. Denbora hura pasa ondoren altxatu eta segitu omen zuten, ugazaba zuriei inongo eskaririk egin edo esplikaziorik eman gabe. Gerora jakin zuten haiek arrazoia: “Azkarregi ibiliak ginen. Horregatik itxoin behar izan genuen geure arimek guregana iritsi zitezen”.
Gauza guztiok jakinda baina pentsatu gabe abiatu nintzen hiru hilabetez Ameriketara, lehen urratsean latituderik aldatu gabe, Madrildik New Yorkera. Eta bertan aste batzuk igaro ondoren jo nuen hegoaldera, Antilla txikietan bigarren egonaldia betez. Azkenik, Europatik urrun dagoeneko –baina hizkuntza europarretan, jatorri europarreko jendeaz inguraturik…– Ekuadorrera egin nuen jauzi. Amerika ez da kontinente soila. Asiarekin batera zabalena izateaz gain, munduaren ipar-hegoa guztiz zeharkatzen duen bakarra da –imajinatu Europa osoa eta Afrika bat eginik–. Horregatik diogu, agian, “Ameriketak”, pluralean.
Cuenca hiria (kartzela zaharra eta katedral berria, elkarren ondoan)
Jakina nuen eta pentsatu ere bai, oraingoan, kontinente aldaketa oro, denboran barrena egindako bidaia dela, aldi berean. Aldaketa gehiegi elkarren ondoan!: altitudez eta latitudez desplazatua (2.560 metroetako altueran zegoen hartuko ninduen Cuenca hiria, 300 bat kilometro ekuatore lerroaren azpian, tropikoan beraz); jatorri europarrekoak gutxiengoa ziren han eta, gure denboran bizituta ere –garaikideak ditugu guztiz, hori zitzaidan kezkagarriena– dagoeneko nirea ez zen denbora bateko inpresioz beteriko ingurune batean barneratzea behartzen ninduela sumatzen nuen lehen unetik. Turista kontzientziatuaren sindromeaz jota, gainera, debekatuak nizkion neure buruari hotelak ala lurralde bat ezagutzeko turisten zirkuituak. Cuencan nengoen, eta ez beste nonahi, hango lagun batek bere etxean hartuko ninduelako; eta ez nintzen handik mugituko, ez bazen bertako edonork egiten zituen bidai ohikoez gain. Hiri horretan paseatuz, bertako azoketan bazkalduz edo hango liburutegira edo antzokira hurbilduz, orain ehun edo berrehun urteko Europako girotik zerbait ukitzen nuela sumatzen nuen, baina hori ez zen errealitate garaikide baten alde bat baino. Hango parte zaharra, Gizateriaren Ondare Kulturala izendatua, kolonia garaiko arkitekturaz josia dago, baina garai bateko patioak, auto-aparkalekuak dira egun gehienak. Aldi berean, zapatariek, okinek, jostunek, abokatuek ala mekanikoek kale-mailan zabaltzen dituzte lantokiak eta, behin baino gehiagotan, bertan dute bizilekua, altura bakarreko edo biko eraikinetan. Aro digitala ailegatu izan ez balitz bezala, kale guztietan aurkitu litezkeen telefoniazko denda mordoek inpresio hori gezurtatuko ez baligute. Liburu- disko- eta DVD-dendak ere oso sarriak dira, baina ez ibili jatorrizko kopia baten bila, guztiak baitira saretik jaitsi berriak. Dolar baten truke aurkituko dituzu azken filmak. Dolar bat baita han salneurri unibertsala: dolar bat, hiru ahuakate eder; dolar bat koko-urezko botila, dolar bat eta erdi eguerdiko bazkaria… Liburu denda bat aurkitu nuen non liburuak ohiko bide komertzialari jarraitzen zioten; gainontzeko berrogei ala ehunetan liburuak fotokopiatuak ziren, itxura txukunekoak, halere.
Lehengo gonbidapenari jarraituz, fardelez inguratutako xaman batekin hartu nuen mendirako bidea, autobusez. Ez zuen, aitzitik, indio itxurarik gizon hark, baina prefektura hautatu berriak sustaturiko gazte topaketak izango zuen azken erritua zuzentzera zihoan. 2.500 metroko altuera zuen “behealdetik” 500 bat metro altuago zegoen mendialdera gindoazen, eta paisaia ere aldatuz zihoan: landa soroak eta belazeak, eukaliptoen plantazioekin tartekatzen ziren lehen mailetan. Gorago, ezezagunak zitzaizkidan espeziez beteriko oihan primarioa, baina baita etxolak eta baserriak; behiak ala zaldiak. Busa herrixka batean utzi eta jendea eta kargak garraiatzera dedikatzen ziren pick-ap auto-taxiekin tratutan sartu zen nire adiskidea. Haietako batean sartuta, berehala amaituko ziren errepide asfaltatuak eta, pare bat aldiz galdu ondoren, iritsi ginen gazteen topagunera, 100 metroetako ur-jauzi baten pean kokatua. Kazetariaren plantak eginez bilatu nuen haien bozeramaileetako bat, 200 bat izan zirela lau egunez elkartuak esplikatu zidana, Jibones ibarrekoak hartakoak gehienak, baina baita Cuenca hiriburukoak ere. Gibelean genuen ur-jauzi hura Kimsakotxatik zetorren inguru oso zabal baten ur emarien parajetik, eta topaketa hark uraren defentsaren izena zuen goiburu “Yaku Wambrakuna” kitxuaz, “Ura” eta “Gazteak” hitzak elkarrekin jarrita. Antzerki musikatu bat ari ziren gauzatzen une hartan, eta topaketa haiek laburbiltzen zuen manifestua irakurriko zuten gero: “…aztertu dugun errealitateak tristuraz eta etsipenez betetzen gaitu, baina errebeldeak gara, gure arbasoek hainbatetan bezala, esperantzaren hazi, urgentziaz behar ditugun sakoneko aldaketen alde borrokatzeko prest… Gazteok ez dugu jasoko praktika politiko dekadente hori non kontzientziak salerosten diren zenbait txanponen truke. Ez dugu onartuko ere borroka sozialen erabilera plataforma politiko gisa. Gure politika ulertzeko era doitasunean eta etikan oinarritzen da, eta dei egiten dugu helburu komunak bilatzen duten borroketan parte hartzera, hauen adierazpideen, mobilizazioen eta kulturen aniztasuna onartuz. Horrela bilakatzen dira ekintza artistiko, eta artea, kontzientzia eta borroken sendotasunaren muin”. Harritu ninduen hitz hauen tonuak, heldutasunak. Ondoren, pare bat orduz luzatu zen erritua: lur haietako lau hazi nagusiz zoruan marraztutako “txakana” zabal bat, gurutze erregular eta lauki baten gainezarpenez osaturikoa eta kolorez beteriko mandala modukoa; erdian beste haziz eginiko espirala eta kolibria. Lau adarretako bakoitzean, mundu zabalerako eta Izpiriturako ate bana; sua, kantuak, dantzak, isiluneak… Amaitzeko, “pampa mesa” deituriko otordu komunitarioa: lurrean zabaltzen den oihal luzean barreiatzen dira janari guztiak eta bertan eserita hartzen ditu eskuz, bakoitzak behar duena.
Txakana gazteen topaketan
Yaku (“Ur”) hitza oso presente zegoen inguru hartan, eta hitz hori hartu berria zuen lehen aldiz prefekturarako hautatu berri zen indigenak: Carlos bezala bataiatua izan zena, Yaku hartu berria zuen. Azken sei urtetan ECUARUNARI elkarteko presidentea zen, Ekuadorreko mendialdeko kitxua herriek azken mende erdian zuten konfederazio nagusiarena. Nire lagunek hitz egina zidaten gizon hari buruz: Azuay eskualdeko prefeta berria nabarmendua zen azken hamarkadetako uraren defentsarako borroketan; bost aldiz atxilotua eta Ekuadorreko indigenen eta baita inguruko Andeetako jatorrizko herrialde artean pertsona ezagunenetarikoa. Posible izango al zen berarekin hitzordu bat lotzea? Bai, posible zen, ateak zabalik zeuzkan egoitzara hurbildu eta idazkari bati eskaria eginez. Yakuk asteko bi egun oso erabiltzen zituen beregana hurbiltzen zen edozein talderekin elkarrizketa zuzenentzako, eta horien arteko zirrikitu batean hartuko ninduen, ni ere.
Astebete nuen tartean, eta udal liburutegira hurbildu nintzen haren liburuak irakurtzera. Abokatua izanda, justizia indigenaz idatzia zuen bere libururik ezagunena, 500 orrialdetik gorakoa; baina baita beste hainbat: Agua u oro. Kimsakocha, la resistencia por el agua (“Ura ala urrea. Kimsakotxa, uraren aldeko erresistentzia”), Reforma educativa y etnocidio cultural (“Hezkuntza erreforma eta etnozidio kulturala”) ECUARUNARIren gobernu kontseiluak izenpetua hau, edo La Resistencia (“Erresistentzia”) argitaratu berria eta eskura oparitu zidana elkartu ginenean. “Hau beste mundu bat da”, saihestezina nuen pentsatzea. Zelako baldintzak bete beharko nituzkeen Europan ala Euskal Herrian Azuay-en pareko eskualde bateko (Nafarroako zabalera, miloi inguruko biztanle, Ekuadorreko hirugarren hiriburua duena…) lehendakaria elkarrizketatzeko?
Amerika osoan bezala, euskal abizenez josia dago inguru hura ere. Zabala ezpatariaren balentriak eta heriotza kontatzen dute laurehun urteko komentu batean, eta ohikoak dira Otxoak, Larreak, Luzuriagak. Eta Agirreak, nola ez. Inguru hauetan ibili baizen Araotzeko heroi ala antiheroi zoratua, Gaztelako enperadore Felipe II. ahalguztidunari aurre egin ziona “El Dorado” lurralde ametsezkoan galdu eta Peruko erregeordetza konkistatzera abiatu bitartean. “A, euskaldunak!” erantzuten dute harrituta abizen haien jatorriaz edo esanahiaz zerbait esaten diezunean.
Estatistikek %8a direla “indigenak” Ekuador osoan esaten dute, baina haien komunitateko liderrek bestela diote: “%30 izango gara”. %8 hura bere burua indigenatzat duen eta galdetzaileari horrela dela esaten diotena da. Mendeetako mespretxuaren eta maila guztietako zapalkuntza baten ondoren, gutxiengo batek hartzen du galtzaileen duintasuna edo harrotasuna ikurtzat; gehiengoak, biziraupena apaldua aukeratzen du, gainezka egin bitartean. Eta horixe da joan den urriko matxinadetan azaleraturikoa. Jatorrizko herriek hartzen dute gidaritza eta bitartekaritza gainontzeko mugimendu altxatuen izenean, eta indar osoa dute Estatuko ordezkariekin buruz buru tratatzeko. Altxatu ziren garraiolariek gobernuaren neurrien kontra; errepideak moztu eta Ekuador osoa geldiarazi, baina atzera egin zuten hirugarren egunerako. Sutan ziren ordurako hiriak eta indigenek “hiriburura goaz” iragarri orduko, lekualdatu egin zen gobernua “hiri seguruago batera”, Quitotik Guayaquilera, famaz bertako hiririk arriskutsuenera, ez ordea oligarkentzat. Zortzi egun geroago, Quiton elkartu ziren bi aldeak: CONAIEko buruzagiak –Ekuador osoko, oihaneko nahiz mendialdeko indigenak biltzen dituen konfederazioa– eta Estatuko buruzagiak (Gobernua, Asanblada Nazionala etab. Ordura arte “alferrak”, “terroristak”, “Venezuelako gobernuaren eta Correa ustelaren txotxongiloak” bezala tratatuak izan ostean –“Zoazte atzera paramora!” zen irain arrazista ohikoena–, zuzeneko telebista kamaren aurrean, matxinada eragin zuen neurrien deuseztatzea lortu zuten, ahaltsuen ustezko arrazoiak banan bana indargabetuz. Zer da han ezberdin? galdetzen nion neure buruari. Etxean nintzen, artean, eta egunero irakurtzen nituen handik zetozen berriak, eta baita ezkertiar europarrek egiten zituzten azterketak; Belgikan babestuta zegoen Correa presidente-ohiaren agerraldiak (Ezker Batuako eurodiputatuak alboan): “Munduko Diru Funtsaren aurkako altxamendua”, “larderia neoliberalaren porrota”… Eta bai, halakorik bazen ere, zerbait gehiago azaleratzen zuen hark. Jarraitzen genuen ohiko eskemekin eta aurreiritziekin hara begira, eta zenbait aldagai –nagusiak agian– eskapatzen ari zitzaizkgun.
Azkar pasa ziren Cuencan egin nituen zortzi asteak. Izan nuen aukera Amazonia aldera hurbiltzeko, petrolioaren ustiaketak hasi zirenean eraiki zen Macas izeneko hirira, eta baita Cuenca inguratzen duen Cajas parke naturalera. “Paramoa” deitzen diote hari, 3.500 eta 4.000 metroko altueran den lurraldeari, baina hura ez da geuk irudikatzen dugun lur mortua. Bertan bizi diren landare, zuhaitz, hegazti eta gainontzeko abereen edertasuna eta aniztasuna harrigarria da. Beste hamaika ezezagunen artean han ikusi nituen mikak urdin-esmeralda kolorekoak ziren, eta hartzak eta otsoak –hoiek ezin ikusi– bereziak omen. Gameluen familiako asko dira bertakoak (llamak, alpakak…) eta, guztien artean ura: lakuak eta urmaelak, iturriak eta oinazpiko goroldioa blaituriko ehun goxoa. Hauspoari kosta egiten zitzaion jarraitzea, baina merezi zuen izenak asmatu aurreko mundu batean ibiltzen ari nintzenaren ilusioa dastatzea.
Esan bezala, Ameriketako jatorrizko herriak egiten dira presente Ekuadorren, ukatu bezain presente, –“Amerika” hitza bera absurdoa da haien ikuspuntutik; Abya Yala da kontinente hura haientzat, eta kolonialismoaren neurriaz ari zaigu izena bera; ustekabean gugan–. Izendegietan, plazetako eta karriketako plaketan izen europarrak baino ez dira agertzen, euskaldunak asko. Eta ni bezalako turista kontzientziatuak ez daki nora zuzendu sentimendua. Horrela sortuko zen, agian, jendarte haiekiko hirugarren jokabide bat gurean: misiolariena. Berea joera anbibalentea izan da hasieratik: zapalkuntza gorrienak ere behar izaten duen legitimazio-bidea eskaintzen baina, aldi berean, zapalketa horren lekuko eta salatzaile ia bakar. Quitora eta Guayaquilera egin nituen bisitetan aprobetxatu nuen hamarkadetan ikusi gabeko nire herriko misiolari batzuk bisitatzeko. Ederrak izan ziren enkontruak, eta gerora otu zitzaidan –betidanik iruditu zait harrigarria– konkistaren bortitzenetik egun arte garatu den erdibideko jarrera horrek beharko zuela pentsatzen eta esplikatzeko saioekin jarraitzea. Kontuan hartuta misiolarien joera horiexen parte direla ere gure “internazionalistak” eta beste GKE askoren joerak; Haraindiko Kausa bati bizitza eskaintzea aukeratzen dutenen hautu heroikoak, alegia. Ekuador ez da Kuba, Nikaragua edo El Salvador. Izan ziren, bai, talde armatu iraultzaileak joera hori zabaldu zen sasoian, baina hango famatuenak Mexikoko corrido baten oihuaren antza zuen izena zeraman –AVC “Alfaro Vive, Carajo!”–, eta armak entregatzea erabaki zuen 1991erako, euskaldunok haien berri jaso aitzin. Misiolariak, aldiz, oihanean ere barneratu ziren eta akabatuak izan ez zirenak egin zuten hango biztanleen ikerketarik sakonenak. Nire lagunek kontatu zidatenez, badira oraindik bere izena, hizkuntza edo izaera alde batera utzi eta tribu batean edo bestean onartuak izan direnak. Quiton salestarrak duten unibertsitateko liburutegian gordetzen omen Ekuadorreko lan antropologiko sakon eta zabalena; zientoka euskal apaiz pasa da Ekuadorreko “Los Ríos” eskualdetik…
2019ko matxinadan hartutako argazkia, Quito hirian
Airean zintzilik bezala geratu ziren inpresio bortitz eta goxoak, Cuencakoak, Quitokoak ala Guayaquilekoak, nirea hiru kokaleku horietatik –indigenena, euskal kolonoena, misiolariena– hurbilen zein zegoen galdezka. Artean, utzi nien doan eskaini zizkidaten modu sotilek eta medizina indartsuek bere lana egin zezaten.
(Milesker Pilarri, Riquiri, Lurdesi, Anari, Katiri, Daniavari, Rodrigoro, Bernardori, Yakuri, Kléverri, Santiagori, Celsori, Mónicari, Josetxori, Juan Mariri eta beste hainbati… etxean bezala senti arazi nindutelako).
KITXUA, XUAR ETA BESTE HAMAIKA
|
Ekuadorren 14 nazionalitate daude, eta oraino bizirik dirauten beste hainbeste hizkuntza, UNICEFen 2008ko informearen arabera. Kitxua da hedatuena, Kolonbia eta Peruko Andeetan ere egiten dena, guztira bi milioi eta erdi eledunekin. Xuar taldekoak Amazonian bizi dira, Ekuadorren eta Perun, eta 80.000 inguru izanik, erdiak baino gutxiagok erabiltzen dute xuar hizkuntza. Askoz ere tamaina apalagoan geratzen dira gainontzekoak, asko desagertzeko zorian (awapita, tsafikia, kaiapa, siona, sekoia, zaparoa…).
2008ko Ekuadorreko Konstituzioak espresuki errekonozitzen ditu haien eskubideak, laugarren kapituluan, 21 artikulutan ondo xehatuz: “Identitateak, antzinako tradizioak eta berezko dituzten erakundeak mantendu eta sustatu behar dira” (57.1). “Haien lur komunitarioak zatiezinak eta besterenezinak dira” (57.4). “Inoiz aldaketa planak sustatzen badira, kontsultak bideratu beharko dira” (57.7). “Heziketa interkulturala eta elebiduna sustatu beharko da” (57.14). Hizkuntzak, beraz, ofizialki errekonozituak dira eta teorikoki babestuak maila guztietan. Praktikan, aldiz, ezerezean geratzen da errekonozimendu hori eta ez dira errekurtsoak bideratzen hezkuntza elebiduna edo gainontzeko oinarriak ipini ahal izateko.
“Heziketa elebiduna etxeetako korridoreetan sortu zen: herrietako haurrak eta nerabeak, baita nagusiak ere –oso gaztetan ezkontzen zituzten neskak, ugazaben bortxaketak saihesteko ahaleginean–. Auzolanean eraikitako udaletxeetara aldatu zen gero; estatua zergak kobratzera baino ez zen agertzen bertan. Heziketa erreboltari hau ez zen batere formala; haurrak ez ziren gela itxietan gordetzen, komunitatearen esparru zabaletan tartekatzen ziren bertako bizitzaren bitartez, gure ama-hizkuntzan eta gure mundu-ikuskeran hezi zitezen. Arrazionaltasuna ez zen nagusitzen: errituak, mitoak, sinboloak eta filosofia indigenaren gainontzeko osagaiak harekin batera zetozen” (Yaku Pérez, Reforma Educativa y Etnocidio Cultural. ECURUNARI, 2019 liburuan).
Orain 500 bat urte Europan gertatu zena –Aro Modernoaren agerpena eta bilakaera– zenbait osagaien gurutzaketatik eta sinergiatik konpreni liteke. Ez zen orduko hemengoa lurralderik aberatsena edo jendetsuena –Txinak hirukoizten zuen orduko Europaren populazioa, eta teknikoki nahiz militarki askoz ere indartsuagoa zen–, baina elkartu ziren hainbat gertakarik ekarri zuten gerora globalizazioa hitzarekin ezagutu dugun bilakaera.
“Ekuadorreko kasuan eta 2009an onartutako meatzaritza legearen arabera, onuren %5a estatuarentzat izatea onartzen da, gainerako %95a enpresa multinazional ustiatzailearentzat”
Horien artean, estatu modernoen sorrera azpimarratu behar, aurreko erreinu feudalen konkistez edo batuketez eratuak. Estatu berri horiek lortu zuten botere maila handiak –gorteetan bildu ziren zientzialariak nahiz militarrak; artistak nahiz pentsalariak–, inperio bihurtzeko armada eta erakundeak ahalbideratuko zituen. Azkenik, gerora kapitalismoa izendatu dugun sistema ekonomikoaren zutabeak, sistema bankari modernoa barne, orduan sartu ziren indarrean. Ondorengo lau mendeetan, mundu zabaleko ozeanoak menderatzeko ahalean neurtuko zen inperio berri haien gorakada edo gainbehera, eta horretan lehen urrats garaileak espainolen eta portugesen eskutik etorri ziren, “Amerikaren Aurkikuntza” izendatuko zen balentriarekin.
Esan beharrik ez dago aurkikuntza baino –aspaldian zeuden lurralde haiek “aurkituak”– konkista izan zela hura, harrapaketaren eta ospilaren logikan baino sartzen ez zena. Oraindik indarrean jarraitzen duen operazio hark, ezagutzen dugun historian inoiz gertatu den sarraskirik handiena ekarri zuen, eta bertako biztanle zirenak zokoratuak edo ezabatuak izan ziren gerren, epidemia berrien eta maila guztietako jazarpenen ondorioz. Aro modernoak eztanda demografikoa ekarri zuen Europan, eta jatorrizko herrien ia desagertzea Ameriketan. Ipar Amerikan, 13 milioi inguru ziren jatorrizko biztanleetatik, miloi batera murriztu ziren bost mendetan zehar, eta erreserbetan bizitzera behartuak zeudenak, zurien ugalketa maila baino hiru aldiz azkarragoa bilakatu zenean, XX. mendean, antzutuak izan ziren bertako emakumeen %40. Erdi- eta Hego-Ameriketan beste modu batera gertatu ziren gauzak, baina bertako populazioak, desagerraraziak ez zirenean, azpiratuak izan ziren kolono berrien eta haien ondorengo kreoleen boterepean.
“Urrearen sukarra” hedatu zen hasieratik, eta zilarraren meategietan galdu zuen bizitza milaka jendek. Konkistaren enpresa finantzatzeko ezinbesteko ziren ondasunak Ameriketan bilatu ziren, eta ondorengo metaketa kapitalistarentzat baliabide agortezintzat hartu ziren Arkadia eta Dorado berriak. Horretarako, “indioak” ere gizakiak zirela onartu ostean, esklabutzara izan ziren behartuak. Meategietako eta plantazioetako gogortasuna ezin jasan eta eskulan indartsuagoa eta sarriagoa behar izan zenean, Afrikan ehizatu eta garraiatu zituzten esklaboak, “garapenerako” naturaltzat hartzen zen jokamoldearekin jarraituz.
Indigenak Peruko meatzetan esklabo lanetan.
Meatzaritza azken hamarkadetan
Akabatuak izan ez ziren jatorrizko ipar-amerikarrak, lekuz aldarazi zituzten; lur emankorretatik mortuetara izan ziren behartuak; aranetatik mendietara. Gerora, beste maldizio bat jaso dute indigenek: mortu haien ala oihan sakonen lur azpiak petrolioz, urrez, kobrez, uranioz, ikatzez ala nikelez aberatsak izatea.
AEBetako ikatz-erreserben herena eta uranioaren erdia indioen erreserbetan dago. 1887an AEBetako Kongresuak onartutako Allotment Act-ak (Adjudikazio Akta) markatu zuen azken hamarkadetako irizpidea: “Jabetza komunitarioa arriskutsua da enpresa librearen garapenerako” deklaratu zen. Gauza bera gertatu zen beste muturrean. Txilen, esaterako, maputxeak desjabetuak izan zirenean Augusto Pinocheten gobernupean. Desjabetze hauek “erosketa” moduan estaliak izan dira batzuetan, New Yorkeko estatuko lurraldea mila dolarren truke “erosia” izan zenean bezala, 1797an.
Kolonbiako Cauca departamentuko berriak izan ditugu udazken honetan bertan: “Hainbat indigena erailak izan dira, buruzagia barne, ‘talde armatu inkontrolatuen’ erasoz”; behin eta berriz errepikatzen zaigun zahar-berria. Baina hamarkadak dira sufre meategiak ustiatzen direla hango uraze eta kokonuko indigenen lurraldeetan, Purace sumendiaren magalean (15.000 inguru pertsonak lan egin zuten bertan, urterik oparoenetan, eta ixtear dira egun, ilargi-paisaia suntsitu bat utzi aitzin). Celanese izeneko enpresa ustiatzaileak hitzartu zuen kalte-ordainak emango zizkietela bertakoei suntsitutako lurrengatik, baina gobernuak ez zuen akordioa baimendu (“armak erosteko erabiliko dute dirua”). Greba egin zuten 1974an. Ondorengo urteetan 45 meatzari indigena erailak izan ziren. Gerraren legea jarraitzen du izaten kolonizatzailearenak.
Kolonbiako Cauca eskualdeko zufre meategia.
Ekuadorreko Amazonian petrolioa 70eko hamarkadatik ustiatzen da. Waoraniak desjabetuak izan ziren, ordainetan ezer jaso gabe. Gauza bera gertatu zen Peruko ashaninkekin ala Brasilgo jatorrizko herriekin, bertan abeltzaintzara zuzendutako laboreak hedatze aldera. Yanomamiak, Venezuela eta Brasilgo indigena zabalduenetakoak, desagertzen ari dira: urrez eta eztainuz aberatsak dira haien lur-azpiak. XX. mende hasieran 15.000 omen ziren nambikuarak Mato Grosson, 100 bat dira egun. 80ko hamarkadan Vietnamgo gerran famatu zen “agente laranja” defoliantez bonbardatzen zituzten haien bizi-eremuak.
Azken mendeetako bilakaera
Arpilatze historia hau ez zen aldatu XIX. mendean gertatu independentzia prozesuetan eta, funtsean, berdin jarraitzen du XXI.ean. Eguneroko kontuak ditugu lurren suntsiketak, hilketak… Aldi berean, Ekuadorreko azken konstituzioak, 2008an onartutakoak, “Naturaren eskubideak” aldarrikatzen ditu eta kapitulu oso bat eskaintzen dio bertako hamalau nazionalitateko lurren, identitateen eta eskubideen errespetua hogeita bat kapitulutan azaltzeari. Hitz ederrak, ekintza ustelak. Azken hamarkadetan, errazagoa da lur azaleko nahiz sakoneko ondasunak antzematea, eta haren ustiaketa urte gutxitan burutzen da, ondorio lazgarriak ekarriz: lur mortuak, biztanleria desjabetuak eta desegituratuak, kontaminazio itzela inguru zabaletan. Garai bateko muga teknikoek gaindituak dira egun, eta lehenago hamarkadak eta lan-indar handia behar baziren ustiaketa burutzeko urte gutxiz eta jende apurrarekin gauzatzen da gaur. Alde gutxi dago, horretan, herri “atzeratuen” gobernuak progresisten ala kontserbadoreen eskuetan egotea; Venezuelako nahiz Brasilgo, Argentinako nahiz Ekuadorreko meatzaritza ministroak Torontoko urteroko feria nagusian elkartzen dira nork zein multinazional erraldoiri bere ondare mineralak salduko.
Itxuraldaketa bat gertatu da azken hamarkadetan mehatze-erauzketaren inguruan, globalizazioaren hedatzearen araberakoa. Gero eta zorpetuagoak diren estatuek haien ondare mineralekin ordaintzen dute zorra, oraina nahiz etorkizuna hipotekatuz. Nabarmentzekoa da Txinaren jokamoldea Afrikako eta Hego Amerikako estatuetan: metal preziatuen ustiaketa lortzen dute (urrea, kobrea, uranioa eta beste hainbat) kredituen truke. Lurralde atzeratuen garapenerako irtenbide gisa aurkezten dira akordioak, baina esperientziak beste errealitatea erakusten du. Oxfam Americak 2010ean Munduko Bankuko ekonomistak aipatuz argitaratutako informea kategorikoa da maila horretan: “Ikertu ditugun 95 lurraldeetan 1970 eta 1990 artean, zenbat eta handiagoa den ondasun naturalen esportazioekiko dependentzia, orduan eta geldoagoa da Barne Produktu-Gordinaren hazkundea”. Lehen pobreak ziren inguruak, pobreago bilakatzen dira ustiaketaren ostean. Ekuadorreko kasuan eta 2009an onartutako meatzaritza legearen arabera, onuren %5a estatuarentzat izatea onartzen da, gainerako %95a enpresa multinazional ustiatzailearentzat utziz. Sortzen den enplegua oso kalitate eskasekoa izaten da eta epe laburrekoa. Beste sektoreekin alderatuz, meatzaritza da enplegu gutxien sortzen duena: milioi dolar bakoitzeko inbertsioak 0’5 eta 2 arteko enpleguak sortzen ditu, gainontzeko aktibitateen –manufakturaren, nekazaritzaren, zerbitzuen…– oso azpitik. Erdialdeko Amerikan –Hondurasen, Guatemalan, El Salvadorren–, Argentinan edo Chilen, lurralde pobretuenak dira meatzaritzara dedikatuak. Hori guztia konpentsatzeko, ohikoak dira “pobreentzako bonoak” meatzaritza ala petrolioaren irabaziekin finantzatuak: “Bolsa Familia” Brasilen, “Renta Dignidad” Bolivian, “Bono Solidario” Ekuadorren, “Chile Solidario” etab.
Uraren borroka giltzarri bilakatu da Ekuadorren jatorrizko herrientzat.
Ingurugiroaren kalteak neurtezinak izaten dira. Iparretik hegora: Kanadan hezeguneen laurdenak desagertu ziren 1980-1990 bitartean; Ontarioko lakuan –AEBak eta Kanada arteko bost laku handietako bat– debekatuak dira arrantza eta bainua… Drainatze azidoa da meatzaritzaren arazo orokorretako bat. Berez azidoak diren lurraldeetan –Andeak dira horietakoak– biderkatu egiten da arazoa. AEBetan eginiko ikerketetan meatze-ustiaketen %76etan osasunarentzat kaltegarri diren neurriz gaineko kobre, kadmio, berun, merkurio, nikel, zink eta zianuro kantitateak aurkitu dira. Eta “puntako teknologiaz” ari gara kasu hauetan. Urrearen erauzketa da horretan muturrenetako bat, zianuroa erabiltzen baita prozesuan: ontza urre batentzat –ezkontza-eraztun bat egiteko behar dena– 8.000 litro ur erabiltzen dira, beharrezko diren 250 tona mineral garbitu ahal izateko.
Meatzaritzak jarraitzen du jatorrizko herrien leku-aldaketen, pobreziaren, utzikeriaren eta bazterketaren egoten, joan diren mendeetan bezalaxe. OCMAL (“Amerika Latinoko Meatzaritza-Gatazken Ikuskaritza”) erakundearen arabera 120 gatazka daude zabalik bertako komunitateak eta gobernuen eta meatzari enpresa ustiatzaileen arteko aliantzaren artean. Peru bezalako lurraldean, Herriaren Defendatzailearen aburuz, gatazka sozialen erdiak gai honen ingurukoak dira.
Yaku Perez Guartambel abokatua, irakaslea eta idazlea (Cuenca, 1969) Ekuadorreko Azuay departamenduko prefeta hautatu berria da. Lehen aldia indigena bat kargu honetarako hautatua dela eta, are gehiago, haren programaren puntu nagusia “Uraren defentsa” izan denean. 1972an sorturiko ECUARUNARIko (Ekuadorreko Kitxua Herrien Konfederazioa) buruzagia izan da 2013tik hona, prefekturarako hautagaia bilakatu zen arte. Erakunde hori CONAIEko parte da, Ekuadorren joan den urrian gertaturiko mobilizazioen bultzatzaile nagusi bilakatu dena, estatuko aginte nagusiak negoziaketa publiko batera bultzatu eta Nazioarteko Diru Funtsaren aginduz gobernuak onarturiko dekretua deuseztatzera eraman duena. Elkarrizketa hau joan den abuztuan egin zen, Yakuk lau hilabete karguan zeramatzala. Bere soldata erdira murrizteaz gain, asteko bi egun osorik erabiltzen ditu elkarrizketa eskatzen dion edozein talderekin hitz egiteko. Ez dut langarik topatu egun horietako batean ni ere errezibitu nazan.
Uraren defentsa ardatz hartuta egin zenuen prefekturarako kanpaina, gainontzeko gaiak, garrantzi handikoak –azpiegiturak eta garapen ekonomikoa, tartean– lehentasunen artetik aterata. Baina irabazi eta berehala, zure alde zegoen jendeak ere maila guztietako arazoen konponbideak jarri dizkizu mahai gainean. Nola pentsatzen duzu bi ildo horiek elkartzea? Ulertu behar da “Uraren defentsa” ez dela ondasun edo errekurtso natural baten defentsa hutsa. Ura dago milaka urtetan ezagutu dugun eta egun indarrean irauten duen munduaren erdigunean. Ur-emarien suntsiketak mundu oso batena ekarriko luke. Ez soilik paisaia batena, ibaiena eta abar. Ez gara ekonomiaz edo ekologia hutsez ari; bizitza, lana, harreman komunitarioak ulertzeko modu batez ari gara… Horretaz gain, bistakoa da inbertsioak behar ditugula azpiegiturak garatzeko eta gure jendearen egunerokotasuna hobetzeko. Horretarako beharko lirateke, esate baterako, estatuak zor dizkigun [Azuay departamenduari] 50 milioi dolarrak, enpresa hidroelektrikoengatik dagozkigunak, ezinbestekoak hainbat proiektu publiko garatzeko. Botere handien propagandaren aurka, gauza asko garatu litezke –nekazaritzatik turismora, ekonomia jasangarriaren ereduari jarraituz –estraktibismoaren suntsiketak ezinezko bihurtuko lituzkeenak–.
Meatzaritzaren aukerak daude polemika honen guztiaren erdian, eta Ekuadorrek, petrolioaren ustiaketa hasi zuenetik –azken lau hamarkadetan modu intentsiboan, estatuaren diru iturri nagusia bilakatuz– bere garapen ekonomikoaren motor nagusi kontsideratzen du. Posible al da meatzaritza arduratsu bat? Printzipioz, ez gara meatzaritzaren kontrakoak. Aurre egiten diogu Kimsakotxa bezalako ur emarien guneetan edo Amazonia bezalako parajeetan meatze-ustiaketari. Kontinente honetan, eta baita mundu mailan ere, ongi ikertua dago gaia: ingurune oso baten suntsiketa konpongaitza sos batzuen truke –multinazionalek eramaten dituzte irabazi nagusiak–; lanpostu urri eta prekarioen sorrera eta ehundura sozialaren hondamendia… Ekuadorren ez dago baldintza onetan egin litekeen meatzaritza ustiaketarik, horregatik eskatzen dugu moratoria ustiaketa proiektu berriei dagokienez. Azkenak, azken presidenteak [Rafael Correa] sekretupean txinatarrekin sinatutako kontzesioak, gure sistema hidriko osoa arriskuan jartzen dutenak.
Prefeta izan aurretik bost aldiz atxilotua izan zen Yaku Perez.
Ameriketako jatorrizko herrien erresistentzia kolonizazioaren garaitik dator, eta zure azken liburuaren izenburuak berak horretaz dihardu [La Resistencia, (Erresistentzia)], baina azken hamarkadetako testuinguruan kokatu nahiko nuke eta, gainera, europar baten begiradatik. XX. mendearen bigarren erdian jaiotakoek, bi baga nagusi antzeman ditugu azken hamarkadotan. Lehenengoa “altxamendu armatuena” izan zen, Gerra Hotzaren garaia zen eta deskolonizazio prozesu zabal bat ari zen gertatzen munduan zehar. Kubako iraultza garaitu zen eta, ondoren, Erdialdeko Amerikatik hego muturreraino, gerrillak nonahi. Bigarren bagari, “populista” deitu diote askok: matxinada armatuen ideia alde batera utzi eta estatuen agintaritza politikora lehiatu ziren hainbat mugimendu zabal, ordura arteko oligarkia ahalguztidunei gaina hartuz Brasilen, Uruguain, Bolivian, eta abar. Ekuadorrek “historia modernoaren presidentetza luzeena” izan zuen Rafael Correarekin (2008-2017), baga “progresista” horren baitan, eta egungo presidenteak berak [Lenin Morenok] haren bultzadaz lortu zuen kargua. Baina dezepzio handi baten historia ere bada azken urte hauetakoa. Pentsa liteke hirugarren baga baten baitan gaudela egun, aurrekoen ezaugarrietatik bereizi litekeena? Correarena, modu leun batean esanda, hamarkada galdu bat izan da. Herritarren sostengu zabal batez ailegatu zen lehen agintaldira, baina errepublikaren historian izan den gobernurik ustelenetakoa garatu du, saldukeriaz eta modu totalitarioan. Aipatzen duzun testuinguru zabal horretan, esan genezake betiko eskuinak nahiz ezker tradizionalak ez diotela erantzun egoki bat eman jendartearen beharrei. Biak kolonialak direlako, agian; harrapaketa eta menderakuntza dutelako lege; patriarkatua, merkantilismoa, kapitalismoa. Eskuina betidanik izan da itxiagoa, atzerakoia, kolonoen oinordekoa inguru hauetan, oligarkikoa; eta ezkerra jendearen eskubide zapalduen izenean altxatu da baina, boterea ukitu duen bakoitzean, modu bertsuan urratu ditu eskubide horiek. Eskubide ukatu eta urratu horien artean funtsezkoenak dira naturarenak. Hankaz gora dabilen munduan bizi gara: “Giza Eskubideak” hitzartu ziren, baina ez oraino Ama Naturarenak. Ikusmolde antropozentrikoak bizi gaitu, errealitate kosmozentrikoa ahaztuz. Eskuindarrak, liberalak, neoliberalak, modu askotariko diktadurak, ezkerreko erregimenak eta gobernuak; progresistak nahiz atzerakoiak… entzungor dira jendartearen oihu desesperatuarekin… Eta bai, nik ere antzematen dut hirugarren baga hori, jatorrizko herrien mundu-ikuskeratik sortzen ari dena. Ekologiarekin sentibera dena, nahitaez; lehen ekologistak jatorrizko herriak izan baitziren; Ama Lurra objektu gisa ulertu beharrean, Lehen Sortzaile gisa kontsideratzen zuten, eskubidez jantzia. Jatorri judu-kristaua duten zibilizazioetan ez bezala, hortik dator gurean maitasunez ohoratzen dugun Ama Lurrarekiko begirunea. Haiek –berdin Biblian ala Koranean oinarrituak izan– lurraren menderatzeaz ari dira lehen hitzetik, erauzi eta ustiatu behar den objektu inerte batez. “Aurrerabidearen” izenean, ezker zaharra nahiz berria ez da ildo horretatik desbideratu, funtsezko ikusmoldeak daude hemen talka egiten.
Zu, mugimendu indigenistatik zatoz, “Abya Yalako jatorrizko herrialdeen” defentsa eta bultzadatik [“Abya Yala” da Amerika bezala ezagutzen dugun kontinentearentzat hango jatorrizko herriek aldarrikatzen duten izena]. Ohikoa da pentsatzea herri indigenek borroka defentsiboak eramaten dituzuela aurrera baina, “hirugarren baga” horren baitan, munduaren krisi orokorraren aurreko aterabide orokor bat ari zarete formulatzen… Gurea ez da gutxiengo baten eskubideen aldeko borroka hutsa. “Indigenez” ari direnak maiz jausten dira ikuspuntu arrazista eta kolonialistan. Larrialdi orokor baten aurreko erantzun sustraitua da guk lantzen duguna.
Orain egun gutxi hemen gertuko Girón herrian lau egunez bildu ziren berrehun bat gazteen amaierako ekitaldian egoteko aukera izan nuen eta bi kontu egin zitzaizkidan deigarri. Lehena, haien azken komunikatuaren heldutasuna. Bigarrena, jardunaldiak amaitzeko ospatu zuten erritua. Zeure liburu eta hitzaldietan ohikoa da “Izpiritu” hitza, Europan errebindikaziozko ohiko esparruetatik urruti dagoena, are gehiago mugimendu erradikal edo iraultzaileen baitan. Zuen diskurtsoari erreparatuz, deigarria zait mundu-ikuskera bat berrikusten duen osagarri hori, herri azpiratuen tradizioa eta identitate kolektiboaren birsortzera doana. Eta hori, “indigenismoa” alternatiba global gisa aldarrikatzen ari zaretenean, erritoak, zeremoniak, antzinako mitoak egunera ekarriak… Niretzat berriena ez da hainbeste hori guztia, baizik eta horren guztiaren politizazioa. Europan bereizita bizi baititugu, hemen ez bezala… Beti dago mundu-ikuskera bat edozein eredu sozial edo politiko baten oinarrian. Europa modernoa, erreinu mineralaz, erreinu begetalaz eta animalien erreinuz aritzen da, baina ahaztu egin du funtsezko laugarren erreinua, izpirituaren erreinua. Guretzat lau zenbakia sakratua da: Unibertsoaren lau indar, Txakana-ren [Hegoaldeko izarra, indigenen sinbolo nagusia] lau ateak, lau norabideak… Hemen indarrean zeuden laugarren erreinu horren adierazpenak baina, europarrak heldu zirenean, haien aurreiritzian kabitzen ez zirenez, kriminalizatu egin zituzten, deabrutu; sorginkeriatzat, aztikeriatzat, suntsitu beharreko atzerapentzat hartuz, eta antzera jarraitzen dugu. Konkistatzaileak ulertu ezin duena, ikusezin bihurtzen du, eta gupidagabe pertsekutatu. Baina izpiritualtasunik gabe ez legoke emoziorik; ez sumindurarik ezta zorionik ere. Guretzat begi-bistakoa da harria edo ura bizidunak direla, izpirituz beteak. Sentiberatasun horretatik pizten da gure kontzientzia ekologikoa, eta gazteen artean orokortzen ari dena hortik ere sortua dela iruditzen zait.
Eredu oso sakonen arteko talka batez ari garela iruditzen zait, eta zuen ikusmoldearen aurkako indarrak inoiz baino handiagoak direla. Halere, hemen sumatzen dudan erresistentzia motak badu zerbait nire eskemetatik kanpo geratzen dena. Non dago zuen indarraren iturburua, non zuen esperantzarena? Esperientziak esaten dit ez dagoela ezinezkorik. Orain hogei urte zoro batzuen ameskeria zirudien herri-galdeketa bat planteatzea multinazional txinatar handi bati aurre egiteko Kimsakotxan, eta gertatu berri da. Komunitarismoa edo biozentrismoa izenekin adierazten duguna azaleratzen denean, muga ideologiko zaharrak gainditu egiten dira… hori kapitalismoaren, sozialismoaren ala komunismoaren esparru ideologikoen gainetik suertatzen ari da. Ez diet aurreko ahalegin askatzaileei uko egiten, halere; baina onartu behar motz geratu zirela jatorrizko herriak begiratzeko orduan, genero auzian, naturaren eskubideak ulertzerakoan.
Horrexegatik sortzen dira proposamen berri hauek, ez direnak eskema itxi batzuetara murrizten; ikusmolde zabal, ireki, interkultural eta plurinazional batez elikatzen dira. Ez gara sektarioak, ez gara “indigenistak”, hitz horrek izan duen zentzu murriztailean. Eta hortxe bertan pizten dira esperantzak, ametsak, utopiak… gazteen bultzada batengatik. Horiek gabe ez goaz inora. Gazteak jabetzen ari dira larrialdi klimatikoa zibilizaziozko larrialdi bat dela. Eta berezko duten irreberentziaz, ausardiaz hausten dituzte eskema eta eredu zaharkituak eta kalean daude Yasuniren defentsan, Tipnisen defentsan, Amazoniaren defentsan eta, beste behin, bestelako mundu bat posible dela irudikatuz. Ikusmolde berria da: ekintza txikiak sustatuz eragin globalak izango direla uste duena; hemen edo Indian uraren defentsan ari garenean Himalayan du eragina; Danubio ibaiari gertatzen zaionak ondorioak ditu Madagaskarren. Ezagutza zientifikoa eta antzinako mitoak eta erritoak, haien ikonografia indartsuarekin bat datozenean, posible da gazteekin eta haiek diren esperantzarekin elkartzea.
Yaku Perezen liburuak dira hauek, justizia indigenaz eta hauen erresistentziaz.
Yaku Perezi egindako beste elkarrizketa interesgarri batzuk bideoz:
Vatikanoko agintari burua (“aita santua” izendatzen dugun hori) aztoratuta dabil Eliza barruko eskandalu sexualekin, eta otsailaren 21etik 24ra bitartean mundu osoko apezpikuburuak konbokatu ditu gaiaren inguruan gogoetatzeko. Arabiar Emirerri Batuetatik bueltako prentsaurrekoan egin zuen iragarpena, eta, bileraren premia eta arrazoia esplikatzerakoan, hau esan omen zuen: “apezpikuburuek ez dakite zer egin, ez dakite nola jokatu kasu hauei aurre egin behar dietenean, eta elkartu behar dugu hori bideratzeko”. Jakintsuen artean jakintsuenek ez dakite, beraz.
Prentsaurreko berean erantzun zuen egunotan agertzen ari diren Eliza barruko emakumeen aurkako jazarpenen salaketei buruz. Doris Wagner moja ohiak salatu duenez, haietatik % 40 batek pairatu du bortxa sexualik apezengandik. Horri buruz ere, Elizak ez zekien. Klerigoek nahiz erlijiosoek debekatuta dute etxetik kanpo inongo salaketarik jartzea, hori dute lege, eta ageriko zornea ukaezina denean, barkamena eskatzearen protokoloa abiatzen dute: biktimen alde, lehenik eta behin; eta otoitz zintzoak agintzen dituzte haien arimen alde, eta “jendarte osoa zeharkatzen duen lakra hori behingoz desager dadin”.
Orain gutxi Gipuzkoako apez jatorrenaren gaineko salaketa haizatu zenean, berak ere gure artean pederastia kasurik zegoenik ez zekiela deklaratu zuen, artean Eliza barruan epaitua eta kondenatua izan bazen ere. Gerora, agerian geratu dira beste hainbat kasu, azkena Deustuko salestarrena. Haiek ere ez zekiten ezer. Ondoren, salatzaileen arrazoiak ukaezinak zirenean –“zuzendaritzara jo genuen, baina nola egingo ziguten kasu, zuzendaria bera horretan baitzebilen”–, barkatzeko mesedez…
Gai honi buruz beste behin idazteko bulkada sentitu nuen Deustuko zuzendari haren izena egunkarian idatzita ikusi nuenean: Luis Rojo, Errenteriako Don Boscon nire irakasle ere izandakoa. Eta saihestezina egiten zait garai haietara itzultzea eta pentsatzea gaztez betetako giro animatu hartan Porfirio Castrok –ezagutu genuenon artean inork ahaztuko ez duen sadiko odolzalea[1]– eta Luis Rojo pederastak osatzen zutela 9, 10, 11 urteko haurren zuzendaritza tandema. Gure gurasoek ez zekiten, gainontzeko irakasleek ere ez… Gerora ere, garaian kolegio haiek jokatu zuten funtzioa goraipatua izan denean, gustu txarrekoa da terrore erregimen hartaz ezer esatea. Badakigu beharrezkoa dugula ahaztura bizirik irauteko, baina badakigu ere egitura haiek zuzendu eta kudeatzen zituzten ordena erlijioso berek heziketaren proportzio handi baten buru jarraitzen dutela, aurreko hamarkaden gaineko inongo autokritikaren beharrik sentitu gabe. Beraiek ez baitakite zer eta nola.
Luis Rojo salestarrarekin 1968ko argazki batean
Eliza Katolikoak ez daki, nonbait, haur bat bortxatua denean munduarekiko haren oinarrizko konfiantza suntsitzen dela eta perbertsiorako ateak parez pare zabaltzen zaizkiola barne infernuan. Babesgabetasuna ezartzen dela biktimaren muinean eta bere burua defendatzeko ahala erabat makaltzen dela. Horrela elikatzen da gurpil zoroa, borreroak ongi baitaki bortxatuak nekez erreakzionatuko duela bere buruaren defentsan, eta askoz ere gertagarriagoa dela biktimaren izaera barneratzea, lotsaren eta erruaren poderioz, isilik eta mendeko betiko –horrek bilakatzen du biktima kategoriakoa, eta ez bidegabekeria bat pairatu duen nornahi soila–. Hamarkadak pasata, haietako norbaitek barrua erretzen dion pozoia askatu beharrez gertaturikoa salatzen duenean, zauriaren neurri zehatzaz jakiten hasten gara: noren esku izan zen, zenbat kasutan… eta baita haren inguruko ñabardura juridikoez ere: preskripzioa bai ala ez, eta abar. Badakigu gaitz izugarri baten lagin txiki baten aurrean gaudela, eta izugarrikeria hori hain zaigu eramangaitza, ezen exorzismo erritoak abiatzen baititugu: politikarien deklarazioak, auzotarren elkartasunak, abokatuen ñabardurak, apaizen mea culpak. Ezin dugu izugarrikeriarekin bizi, eta gugandik at ipintzen saiatzen gara. Ahaztu behar dugu, normaltasunera bihurtu. Baina ezin dugu ahantzi sistema orokor batez ari garela eta sistema horren bortxa naturalizatua genuela jendarte osoan. Eta orain ere badugula hein handi batean eskoletan, lantegietan, familian –zer esanik ez eliza, polizia edo armada bezalako egituretan.
Moralkeria da Eliza Katolikoak gehien erabili eta erabiltzen duen arma ideologikoa: Ongiaren eta Gaitzaren arteko guda eternala gutako bakoitzean jokatzen da, eta geure bulkadak, ekintzak, pentsamenduak Ongiaren eremura eramaten saiatu behar dugu; Ongiaren Erreinu Erabatekoa gauzatzen den bitartean, Azken Juizioan Epaile Nagusiak emango duen epai apelaezinaren zain. Bitartean, etsimendua eta barkamena predikatzen digu Elizak. Ez zaio zaila jarrera horretatik antipunitibismoa aldarrikatzea, baina aldarrikapen horiek bere burua bortxatzaileen, borreroen aldeko seinalatua denean ateratzen ditu, berezko dituen egiturei eta botereari buruzko kontuak inork eskatu ez dakizkion.
Egitasmo modernoaren erdian dago Eliza eta Estatua bereiztea, baina Eliza Katolikoak oso gaizki eraman du betidanik egitasmo hori. Azken mendeetan bultzatu dituen gurutzadak “antimodernistak” izan dira –XX. mendeko azken hamarkadak arte, “juramentu antimodernista” egitea exijitzen zitzaion klero katolikoaren parte izan nahi zuen edonori–. Nork pentsatuko zuen 70eko edo 80ko hamarkadetan XXI. mendeko Elizaren arazo publikorik larriena pederastia eta jazarpen sexualaren inguruko egiturazko leherketatik etorriko zenik? Zorne horren parte txiki bat agerira ateratzen denean, Elizak ez dakiela dio. Denok dakigu, bidenabar, Elizak duen boterea jakintzaren eta gorentasun moralaren gainean eraikia duela: horrek justifikatzen du kontzientziak gidatzeko bere buruari ematen dion agintea, eta hezkuntzari oro har ematen dion lehentasuna: ez dago instituziorik munduan maila horretako hezkuntza sarerik duenik.
Egunotan, Europaren erdian egoitza duen Estatu teokratikoan, mundu osoan hedaturik duen gerontokraziak bilduta pasako ditu hainbat ordu, hainbat egun, muineraino barneratuta duen haurren eta emakumeen aurkako bortxari zein bide eman pentsatzen, erregutzen. Jainkoaren izenean gainontzekoei egunero zer egin behar dugun predikatzeko gai sentitzen direnek ez baitakite zer egin ebanjelioan agertzen den sententziarik argienetako bakarrarekin: “Nahitaezkoak dira eskandaluak, baina haur bat eskandalizatzen duenak hobe luke errotarri bat lepoari lotuko baliote eta itsasora bota”.
[1] Porfirio Castroren izena aipatzen da Els internats de la por (“Beldurraren barnetegiak”) dokumentalean (TV3, 2017), Errenteriara lekualdatua izan aurretik Madrilen izan zuen portaera esplikatuz (38’tik aurrera).
Badira zibilizazioak —atzo arte gehienak, eta egungo indartsuenen artean, esaterako, han txinatarra— hildakoei zor zaien begirune eta kultuen inguruan eraiki eta egituratzen direnak. «Liburuaren inguruko zibilizazioetan» hezitakooi liburu sakratuez ari naiz, Bibliaz, Koranaz… arrotza egiten zaigu hori, ulertezina. Zer egin heriotzarekin, zer hildakoekin? Nola bizi dolua eta dolu-ostea? Ezin uka honetan ere sasoi nahasiak bizi gaituela.
Mikel Laboa, Donostiako Zurriola hondartzan emandako kontzertuan. Bere azkena izan zen.
Pertsona beste dolu mota dago, eta beste horrenbeste harreman, inguruko ala urruneko hildakoekin. Laboarekikoa bilakatuz joan da azken hamarkadan nire baitan, aurretik ulertzeko gai ez nintzen hainbat dimentsio argitu zaizkidan heinean. Laboaren obra ezagutu eta maitatu nuen, artean bizirik zegoenean, baina ez nituen haren gakoak sakonki ulertu bera denboraz kanpo kokatu den arte. Hori baita heriotzaren ondorio behinena: eternal bihurtzen gaituela, baina ez betiko bizitza batean, baizik eta denboraren koordenatuak ezabatu direnean. Beraz, ikusgarri egiten zaigu une berean gaztea nahiz zaharra, jaio berria nahiz hilotza. Eta horrek argizta lezake desagertua den denboraz kanpo lekualdatu den bizitza bat. Denborazko perspektiba horretatik ariko naiz hemen, beraz, oso modu eskematikoan bada ere.
Hiru aro antzematen ditut Laboaren ibilbidean, bakoitzak hamar bat urte iraun zuena: Laboa flamenkoa deitu diot lehenari, 1970eko hamarkada bete zuen hari; Laboa esperimentala bigarrenari, 1985-1995 bitartekoari; eta Laboa etsia azkenari, 2005eko Xoriak 17 diskoarekin itxi zenari.
Laboa flamenkoa berea ez zirudien suhar batez oldartu zitzaigun plaza erdira. Jendeak txunditurik begiratzen zion medium hari. Zirrarak jota uzten gintuen ahots androgino hark, oihu eta garrasi haiek. Ez zegoen hobirik hura kokatzeko, eta mar-mar bat hedatu zen aditu eta arduradunen artean: «Hori ez da kantua, ez gaitezen probokazioan erori». Nire tesia da, esku-hartze sektarioez gain, horrek eragin zuela Ez Dok Amairuren eztanda: traje estuegi baten josturak lehertu egin ziren, eta Artze eta Zabala bezalako ero-ekin jarraitu behar izan zuen Laboak, gainontzekoek zentzu ona berreskuratzen zuten bitartean, atarramendu txarreko gehiegikeria haietatik salbu.
Eta gertatu zen gertatu beharrekoa. 1980. urte ingurutik aitzina, erori egin zen Laboa, amildu Artze… Bere bizitzan errepikatu ziren erialdi larrietarik batean sartu, eta ahotsa galdu zuen Laboak; bizirik iraungo zuen ere beldur ziren ingurukoak.
Itzuli zen, halere, eremu sakratu hilgarritik; baina eraldatuta, ezinbestean. Inor ez da eremu horretatik osorik itzultzen: itsu, batzuk; mutu, besteak; burua han nonbait balute bezala denak. Eta inguru kezkatu bezain miresle batekin egin zuen topo. «Itzuli zaitez, jarrai ezazu gure ondoan», errepikatzen zion. Eta bizirik iraungo bazuen, inguru horren beharra zuenez, baietz erantzun zuen, itzuliko zela, jarraituko zuela eskatzen ziotena ematen, irauteko behar zuen maitasunaren ordainetan. Eta ordainetan, amaitua zen ausardia ero hura, eta abangoardiako artista esperimentalaren jantziarekin aurkeztu zitzaigun ondoren, inguru kutunaren oniritziz eta babesaz.
Zertaz ari naizen ulertzeko, nahikoa genuke Laboa flamenkoa-ren lekeitioak entzutea orduko grabazioetan (“Baga, biga, higa”; “Gernika”; “Orreaga”; “Komunikazio-Inkomunikazio”…), edo lehen kantu zirkular haiek (“Nahiz eta heriotza”, “Zaude lasai”, “Besterik ezagutu ez eta”…), eta konparatu ondorengoekin, bigarren sasoiko lekeitioekin (“Itsasoa eta lehorra”, “Cherokee”, “Mugak”…) edo kantu zirkularrekin (“Lili bat”, “Hegazti errariak”, “Gure oroitzapenak”…). Bigarren aro honetan interesgarria jarraitzen du izaten, baita jeniala ere, baina babesa nabari zaio, etxe ezagun batean dabil, barne-barneko amildegiaren ertzetik zentzuzko distantzia batez.
Laboa etsia izendatu dut azken arokoa: sorkuntza amaitu da ia, baina ikonoa eraikita dago dagoeneko, eta, ingurukoez gain, gizartearen agintari eta ordezkariek ere aho batez laudatzen dute. Aro horretako arrastoak grabazioak bildumak dira, zuzeneko saioak, orkestraz eta koruz jantzitako emanaldiak… Laboa mediumarekin harrapatuta geratu ginenontzat, etsigarriak, tristeak.
Eta gerora? Laboa desagertu zen, eta nolako omenaldiak egin ohi dizkiogun ikusirik, bistan da bilakaerak beste urrats bat egin duela: Denon Laboa bat aldarrikatuz, nabaria zaigu duintasuna elikatzeko ahalegina. Ereserki bihurtu ditugu haren zenbait kantu; hitz eta melodia sakonekoak, denon ustean. Solemneak jarri gara, eta, horrelakoetan, ereserkiak behar izaten ditugu estadioetarako, kanpaina instituzionaletarako, hiletetarako.
Baina indartsuegia izan zen Laboa flamenko hura, eta nago sasoi larri haiek bizi ez zituztenek sumatzen dutela ezkutatzen ari zaiena: telefonoz bestaldean dagoen ahots androginoa, «… badakizu zer gertatzen den hemen» dioena, eta bestaldetik zer datorkion jakin gabe ezezka hasten den Laboa zoratuarena: «Ez, ezetz, EZETZ !!!», gero eta garrasi desesperatuagoan. Eta oihu beldurgarri hori Bachen koruekin nahasten da, bat egiten, hildakoen erreinutik atzera eginez, denbora desagertua baita erreinu horretan, eta txoria, errukigarri hori, denon artean eraiki diogun urrezko kaiola lehertzekotan da.
“MAISU BATEK EZ DU BIOGRAFIARIK”
|
Poztu nintzen joan den uztailean Tabakaleran izandako elkarrizketako lehen galderak biografiarekin zerikusia izan zuenean: “Nolakoa izan zen taitxiarekin izan zenuen enkontrua; zer suposatu zuen zure bizitzarako?”. Konturatzen naiz zein hari fin eta hauskorrekin egina den biografia bat; edozein aldaketatxok –denboran nahiz espazioan– eduki zezakeen eragin erabatekoa; zein ezberdina zatekeen nire historia urte batzuk lehenago edo geroago jaioa banintz; nire lehengusuen edo auzokoen familia batean jaioa; emakume gizon ordez, eta abar. Eta gauza bera aldagai sozialei erreparatuta: beste paisaia batekoa izan banintz, beste historia hurbil batekoa, beste lurraldea batekoa, beste kultura batekoa… Gero eta ozenago, gero eta bortitzago aldarrikatzen bazaigu ere –“eraiki ezazu zeure bizitza; zeu zara zure destinoaren nagusia…”– argi dut gure eginahal nagusia dela emandako aldagai haiek destino bilakatzea, ez dugula besterako askatasunik edo betebeharrik.
Horregatik egiten zait fantasmala, susmagarria oso, biografiarik izango ez balu bezala, historia partikularrik gabe aurkezten zaigun edonor. Hori eginez, gainera, Egia Absolutu baten izenean Salbazioa agintzen digunean, badakit elizgizon baten aurrean nagoela: bizitzak duen alderik tratagaitzenarekin –kalteberatasunarekin, eritasunarekin, hilkortasunarekin…– trafikatzen duen merkatari baten aurrean; gizatasunaz mamitzen gaituen horrekin ari dena hain justu. Errealizazioaren izenean horren guztiaren gainetik jartzen saiatzen dena gizatasuna lapurtzen ari zaigu. Erlijio guztien joera dugu hori, baina bada alderik puntu horretan kristautasunaren eta Ekialdeko jakituria zenbaiten artean, kristautasunak data zehatz batzuk jarri baitzituen bere abiapuntuan: Jainkoaren beraren haragitzearena, haren heriotzarena, berpizkundearena…
Ez zitzaidan ustekabean pasa Yuan Liminen inguruko detaile xelebre bat: inork ezin zidan esan zein urtetan jaioa zen, ezta bere hurbileneko ikasleek ere. Oso ohikoak dira Txinan “Hilezkorren” istorioak hango ipuinetan, “taoista hilezkorrak” ageri dira batez ere han eta hemen. Wudang Xuanwu Maisuen leinuko 15.a aurkezten zaigu Yuan Limin, Wudan mendietako Zhang Sanfeng monasterioko abade (Zhang Sanfeng taitxiaren fundatzaile taoista mitiko gisa da ezaguna), eta haren diskurtsoa erabat erlijiosoa da: “Taitxia milaka urteko jakituria taoistaren adierazpena da, filosofia txinatarraren jakituria. Zeru-Lurraren arteko izaki bakan eta ordezkaezinak gara, eta horretaz jabetzea ahalbidetzen digu taitxiaren praktikak; gorputzaren eta gogoaren arteko arrakala osatzea dakar, gorputzaren gaixotasunak sendatuz eta ezkajintasuna eta berekoikeria geure baitatik desagerraraziz, jakintsu eta zoriontsu bilaka gaitezen”. Erlijiosoa dela diot, Salbazio bat agintzen baitigu termino absolutuetan, hainbat errituren edo liturgiaren bitartez –taitxia, kasu horretan– eta hainbat sinesmen kosmogonikotan oinarria hartuz –“Txinako milaka urteko jakituria taoismoak jasoa”–. Ez da harritzekoa gisa horretako erlijio baten ordezkari batek bere burua denboraz kanpo kokatzea eta bere bizitzaz esaten digun gauza bakarra izatea Maisuaren eskuetan izan zela jarria haurra zenean, Maisuak beregan zeraman jakituria arkanoa eskaini ziola, zeina egun munduan zehar ospatu eta jendeari jakinarazi behar dion. “Maestro” dio haren izenaren ondoan gure elkarrizketan agertzen den errotuluak; gisa horretako maisu batek ezin du, berez, biografia bat eduki.
Guztiz aurkako jarrera da nirea. Baina ez zentzu osagarri batean, yin eta yang polaritateak adierazten duen eran, baizik eta salatu behar den iruzur baten aurrean ipintzen denarenean baizik. Nire biografia aipatzen hasi nuen agerraldia, zein baldintza partikularrek bultzatuta murgildu nintzen taitxia beregan zuen Ekialde jakin batean. Saiatu nintzen zertzelada batzuk eskaintzen indarrean dugun “kirol-jendarte mobilizatuan”[1], kirolari eta ongizateari dagokien txokoan taitxiak egun betetzen duen lekua ulertze aldera. Bere jatorrizko Txinan, XX. mendeko historia asaldagarriaren parte izan da taitxia ere, eta ezin liteke bera ulertu 1900eko boxeolarien matxinada, maoismoaren garaipena eta hark ezarritako masa-gimnasia –taitxia bera– edo oraino indarrean den azken hamarkadako Falun Dafa bezalako mugimenduen errepresiotik aparte. Yuan Liminek Txinari buruz esan zuen gauza bakarra izan zen “atzean geratu da ezegonkortasuna, eta kultura berrezartzen hasia da”. Ez zuen ezer esaterik “Estatua arriskuan jartzea” salaketapean egun atxilotuak, torturatuak, erailak, kontzentrazio-esparruetan kartzelaratuak diren milaka eta milaka lagunen inguruan; haiek ere talde erlijioso batekoak dira eta berak proposatzen dituen ariketa bertsuak praktikatzen dituzte. Bestalde, Wudang mendi sakratua parke tematiko bilakatu da, eta tenpluak, bisitarientzako guneak[2].
Ez nuen erantzunik jaso ere “bihur zaitezte ura bezain malgu” diskurtsoaren salaketa egin nuenean. Bilboko “sasi-saolinaren” kasua hurbilegi dugu gisa horretako mezuak modu inozoan onartzeko. Maisu batek erakustaldiei uko egiten diela esan nion, eta uko egiten diola, halaber, ezerk ukituko ez duen botere erasoezinaren edota osasun perfektuaren edozein promesari. Horiek esateak ez zuen haren interesik jaso, maisuaren beraren eldarnioa elikatzeaz ari nintzelarik ere.
Maisuaren lekua onartu nuen nire aldetik –ulertzekoa denez, nire izenaren ondoko errotuluak “profesor de taichichuan” dio– eta kokapen horrek ezartzen dituen baldintzez aritu nintzen: arduraz hartzeaz ikasle orok inplizituki egiten duen demanda; uko egiteaz onurak agintzeari eta distantzia gaindiezinak jartzeari, hauek aipaturiko eldarnioak elikatzeko baino balio ez dutenez… Horrexegatik da ezinbesteko maisu batentzat biografia bat edukitzea; ikasketa sakoneko harreman bide orok berezko dituen eskariak eta baldintzak ulertu eta kudeatu ahal izateko, maisuak bere buruaren heriotza sinbolikoa zer den ondo ikasia behar du izan. Baina “Maisu batek ez du biografiarik” nonbait; bera hilezkortasunaren eztietan bizi da dagoeneko, ohiko denboraren eta espazioaren gainetik.
Zer pentsa ematen dit halako diskurtso batek –eskaintzabatek– bere lekua lortu izanak Tabakalera bezalako “Kultura Garaikidearen Nazioarteko Zentro” batean. Beste nonbait esplikatu dut nire hipotesiak[2]: gero eta errotuagoak ditugun instituzio hauek gero eta parketematizaturiko bizimodu baten parte dira. Bizimodu horretan “aberastasun turistiko” gisa baloratzen da kultura bera, lehenik eta behin, non turistak ez dira kanpokoak soilik, pasian dabiltzanak, geu guztiak baizik. Parke tematikoan, jakiteko den guztia dago gure esku, eta ez zaigu ezer eskatzen jakintza horren truke. Espektakuluaren agertokiak ziztu bizian eta etengabe aldatzen dira –Donostia bezalako hiri baten eskaintza kulturala zorabiatzeko modukoa da– baina guztiek dute ezerezaren zapore hutsala: dena bizkor eta azalean gertatu behar da, ezer gerta ez dadin. Ingurugiro horretan –aipatu nuen “elkarrizketan”– oso urriak dira aukerak, taitxia bezalako ariketa batek ondorio sakonak eragin ditzan. Botere harreman autoritarioek eginak gaudenez eta horrek bereziki sentiberak bilakatzen gaituenez edozein harreman hierarkikoren aurrean, gaitza da ulertzea ere ikasketa harreman batek zer eska dezakeen: desaktibatua dugu aukera bera gertatu aurretik. Horrexegatik Jakituria eta Zoriona agintzen digun Maisu batek aurreko guztiaren ezaxola hasi behar du bere lana: biografia bat duenik ere ukatuz.
Mizelen dantzaldian egon ondoren, Punta Mbondara (Ekuatore Ginea) eta han aurkitu nuen txalupariarengana itzuli naiz. Hildakoen bizitzaz aritu ginen berbetan txaluparia eta biok aspaldi hartan, eta “Laboa bizirik” ala “Laboa hilik” bueltaka, berarengana itzuli eta elkarrizketa hura berritu dut egunotan. Orduan bezala, “Non bizi dira zuen hildakoak?” galderari erantzun beharko banio, zalantza egingo nuke berriz ere ezagunenak ditudan bi erantzunen artean.
Lehen erantzunak, haurtzarokoak, hildako onak zeruan bizi direla dio, eta gaiztoak, berriz, infernuan. Hobeto esanda, hildako gehienek epe luze bat pasa behar izaten dutela ez zeru ez infernu den atsedenik eta lorik gabeko “purgatorioan”, non sentimendu asaldagarriek etengabe larritzen dituzten. Gogoan dut nire amak egunero errezatzen zuela “purgatorioko anima gaixoen alde” eta zer-nolako inpresioa egiten zidan esaldi horrek. Baina txalupariarekin topo egin nuenerako, joan den mendeko 80ko hamarkadan, banuen beste erantzun eramangarriago bat: “Hildakoak bizirik gaudenon memorian bizi dira, eta bizi ziren garaian egindakoaren arrastoetan”. Hildako horiek artista izanak baldin baziren, beren obrak balio berezia izaten jarraitzen du ondorengoentzat, haien memoria –haien bizitza– luzatuz.
“Gure hildakoen izpirituak ibai honetan bizi dira, eta berehala haragitzen dira jaiotzear daudenengan. Hori lortzen ez dutenak hemen dabiltza haserre eta alderrai, eta haiekin moldatu behar izaten dugu, ez modu goxoan…” bota zidan txalupariak, nik zer esan aukeratu ez nekien bitartean. Begi bistakoa den zerbaiten sendotasunez adierazi zidan, eta nabarmen utzi nire pentsamenduen ahuldadea. Baina konturik harrigarriena hildakoen ahotsari lotuta etorri zen. Beraiek ametsetan entzuten zituzten haien kexu edo erreguak, eta baita oihanetik zetozen hots eta xuxurletan. Sinestezina egiten zitzaion txalupariari nirekin nuen kasete haietakoetan entzuten ziren ahotsak bizienak nahiz hildakoenak gorde zitezkeenik. “Itzela da, gero, zurien magia!” zioen, txundituta.
Esan bezala, Mizel Thereten emankizunak eraman nau hau guztia berritzera, orain arte hamaika aldiz entzundako Laboaren ahotsa oso bizirik den norbaitena egin baitzait oraingoan ere. Baina dantzariaren jarreraren poderioz ahots hura hildakoen artetik zuzentzen ari zitzaidala jabetu nintzen. Laboak arrasto indartsua utzi zigun bizirik zen bitartean; eta modu horretan betikotu da, nire bigarren erantzunaren arabera. Baina –modu horretan trabatu zait txalupariaren egia– ezin berraragituz dabil hildakoen ibaian, bertako fantasma eta izpiritu gaiztoekin deman, baita haserre eta etsituta ere, jabeturik oraino bizirik gaudenok zer ulermen makal eta erabilera fribolo egiten dugun bere ahotsaz eta auhenez. Etsituen dabilenean, suntsitu nahiko lituzke haren arrasto guztiak, eta, aingura horretatik libro, arima arinez etorri ama berri goxo baten sabelera. Baina ezinezkoa du –hain baita latza zurien magiaren ondorioa hildakoen artean–, eta une batzuetarako bada ere, bere burua eskainiko dutenen bila dabil gure artean, bakerik ematen ez dioten bere ahotik atera ziren hots eta arrangura madarikatu haiei bide bat aurkitu diezaiogun.
Une batzuetako bederen, Mizelengan aurkitu du Mikelek bere gorputza utziko dion adiskidea, bitartekaria, baina ez edozein baldintzatan. Contrappasso legearen jakitun, Mikelen ezaugarrien kontrakoak behar ditu haren zama eroaleak: ahotsa zuen hark, isilik behar du honek; gitarraren gibelean ezkutatzen zen figura herabe eta ikaratuaren ordez, gorputz soilez bete beharko du honek egin beharrekoa. Mikelek utzitako zenbait arrasto aukeratu beharko ditu beste behin, eta hildakoaren izpirituaren oraingo behar larriei bidea egiten saiatu. Magia magiaren gainean ipintzen duen erronka beldurgarrian.
LAUKI GORRI BAT ILUNTASUNEAN
Iluntasun tenkatu batek girotzen du hildakoen eta bizirik daudenen arteko tratua. Eta isiltasun batek. Badaki bitartekariak, bestalde horretan sartu orduko, ezin izango duela onik itzuli, hango mandatarien lana behar bezala beterik ezean. Kontzentrazio handiz jarri da gure gizona espazio horri so erpin batetik: soka gorri batez zoruan marraztua den lauki beltza da beste dimentsioa irudikatzen duen espazio magikoa. Isilik eta geldi. Dimentsio horretan barneratzeko une egokiaren zain.
Oraingoan, halere, ez du urrats hori guztiz bakarrik emango. Lauki beltz horri begira, beste amildegi ilun bat betetzen duen jendetza dago, bitartekaria bezain urduri, eta bien artean –laukira sartuko denaren eta begiraleen artean– medium guztiek sentitzen duten bakardadea nabarmenagotu egingo da.
Eman du pausoa dantzariak, baina ezin digu aurpegia erakutsi. Begiraleei bizkarra emanez jarraituko du denbora luzez, espazio hura berea egin bitartez bederen; hildakoaren ahotsarekin bat egin arte luzean. Pauso batzuk eman eta zorua haztatzen du, saihetsetik etzaten da. Zutitzen denean, bi eskuak lurrean eta oin puntetan, korrika ziztuan aterako den atletaren moduan ipiniko da baina, aurrera jo beharrean, buruz lurrera eramango lukeen mugimendua geldituz. Erorikoa gerta ez dadin, oinak lurrean jarri, makurtu eta etzan egiten da beste behin saihetsean, lerro zuzen luzea marraztuz: beso bat gorputzean atxikia, eta bestea ere luze, burukia eginez. Astiro, gaineko besoak bizkarra bilatzen du, azpikoa bere bila doa, eta, lehen aldiz, hegalak irudikatzen dituzte, baina hegal asimetriko eta dislokatuak, figura etzanari hegazti eroriaren irudia ematen diotenak. Zutitu berriz –bi oin-puntak, bi esku-ahurrak zoruan– eta, oinez berriro, arin oraingoan leku bila, urruneko iluntasunera soa, zutik eta gibelez lekukoengandik. Isiltasun luze hori gitarra ezagun baten notek urratzen duten uneraino.
HEGAL HAUTSIEN EGONARRIA
Laboak utzi zizkigun grabazio guztien artean ez dago “Orreaga”bezain intziri irrintzi asaldagarriagorik. Bortu hertsi batean suertaturiko pasarte odoltsuenera jo zuen horretarako, Erdi Aroko antzinatean euskaldunak ere nor bazirela adierazteko odolez izenpetu zuten batailara. Koblakariek derrotatuak besteak izan zirela azpimarratu zuten, behingoz, beste horiek gerora handi eta boteretsu bilakatu badira ere. Joan den mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran plazaraturiko pieza hura bakana izan zen Laboaren kantutegian, eta muga bat seinalatu zuen. Eta seinalaturiko muga arriskutsu hura nola zeharka zitekeen erakutsi zigun.
Gerora, Herioren hegal hotzaren ukitua sentitu berritan, damutu egin zen agian gehiegikeria hartaz, eta ezabatu egin nahi izan zuen ausarkeria hura. Lehenik, heriotza bera ohoratuz bizitzaren lege gisa: “Orreaga”haren grabaketaren hurrengo diskoa (Sei, 1985) horixe izen zen funtsean, heriotzari eskainitako aitorpena eta gurtza apala: “Zahar bezain prestu odola zaut hoztu, bihotza ere laztu, gorputza beraztu. Oraino gazte banintz banuke gostu!” Otxalderen bertsoak baliatuz lehenbizi. Gero, Xabier Leteren lirika etsia: “ni ez nintzake oinazearen menpeko mixerablea; oihu zekenen destinatzaile, etsipenaren semea” edo “nolabaitezko kate geldian, unez uneko lerroan, guztia present bihurtu arte nor izanaren erroan”. 60ko eta 70eko mozkorraldi asaldatuaren ostean eta Herioren ukituaren segidan, harekin bakea egiten saiatu zen kantaria. Ezabatu egin nahi izan zuen, baita memoriatik ere, “Orreaga”salbai lotsagabe hura, eta izen bereko beste bat grabatu zuen hurrengo hamarkadan. Bigarren horri lotu zaio dantzaria keinu haren leialtasunez, gauzatzen ari den exorzismoaren abiapuntu gisa.
Ezpata odoleztatuak lurperatuak izan dira, eta inoizko arrano-hegal handiusteak hegaldatzea ezinezkoa duten hegal hautsiak bilakatu dira. Nekatua da ahots hori, gehiegi luzatu eta itoan airea antsian hartzera behartua da etengabe. Antsia eta hegalen ezina. Oinak iltzatuak dira zoruan, eta ahots murmurioarekin batera, beso-hegalak figura berrosatzen saiatzen dira. Ez luzerako, antsika hartuko baitu airea behin eta berriz bestaldeko izpirituak, eta figura berriz hautsiko da behin bitan hirutan. Handik aurrera, etsia onartuz bezala, bi besoek irudi biluzia osatzen dute, erdi hegal, erdi helduleku –beso-hegalak dira, aurpegiarekin batera, beltzez estali gabe dauden gorputzaren atal bakarrak–. Beso-hegal ezinduak gorputz zut eta geldoarekin hasiko dira deman; esku zabalduak ukabiletan bilduko. Askatuko badira, aurretik zerbait borrokatu behar dute, baina hutsean dabiltza. Borrokak ezin, eta berriro bilatzen ditu hegal hautsiak dantzariak, bigarrena izanda enegarren ahalegina dirudien batean, askeago, bada, oraingoan. Ahotsa nagiak utzita baitabil dagoeneko, gardenago ematen digu auhena, murmurio etsian jausi bitartean, arnas itolarrian. Oihua irrintzi zoroa bihurtzen denerako atxikita geratzen zaizkio hegal hautsiak dantzariari gibelera, eta askatzeko ahala eginagatik ere, ezin du. Ez du berehalakoan lortuko; gorputz osoa astinduko dio beste behin dardarak, ahotsaren murmurioz, askatuko badira.
Heriotzarekin nolabaiteko ituna egin duenaren bigarren “Orreaga”honek alboratu du lehen haren erokeria lotsagabekeria, baina, ahaleginduta ere, ez da errekuperatuko gehiegikeria hartaz. Eta bitartekariaren gorputza abaildu egiten du horrek azkeneko arnasa hautsiekin. Iluntasuna nagusitu da oihu askatzailea izatera ailegatu ez den marmara lo-kanta bihurtzen denerako, azken erruki bila. Amets gozoen esperantzarik gabeko lo-kanta.
Begien aurrean dugun dantzariak, bitartekariak, ez du lo nahasi horretan erori nahi, bere eginkizuna hasi besterik ez baita egin, eta nekez bada ere, eseri egingo da, jarriko da kokoriko, bilatuko du zutikako jarrera eta hegal hautsiek emango dioten egonarria.
Zutik eta gibelez, zeharka ematen ditu urratsak, eskuinaldetik ezkerraldera, atzeraka gero, beso-hegalak gorputzean limurtuz egokitzen diren arte isilik, seinale baten zain.
Lauki gorriz hertsitako espazio hori kaiola bat baino zerbait gehiago litekeelakoan; espazio zabalaren norabideak sumatu nahiko lituzke itxituran voyeur ezinduak: eskuinaldetik ezkerraldera doazen urratsak hego-mendebaletik hego-ekialdera doazenak, eta atzeraka emandakoak, iparra bilatu nahi dutenak… Hori, ordea, dantzaria baino kateatuago dagoen begiralearen ameskeria baino ez da, eta kaiolak, kaiola darrai.
Seinalearen zain, lepoa garondoa igurtziz esku batez biratzen da, lehen aldiz soa eta aurrealdea jendearengana bihurtuz, une labur batez bederen. Jarraitzen du bere ibilian, eta beste behin bizkarrez lepotik eskuak askatu, eta besoak libre arinki hegaldatzen dira. Behin eta berriz hegaldatzen eta lepora bihurtzen, egurraren lehen kolpea entzuten den arte; unearen zama erakutsi digun neurririk gabeko isilunearen ondoren.
TXORIA ZAUDE ISILIK
“Itsasoa eta Lehorra”izan zen Herioren hegal hotzak Laboa ukitu ondorengo lehen lekeitioa, egurraren hotsez abiatzen zena. Lehorra bezain leuna da hots hori, ataka horretan lasaitasuna eskaintzeko gai dena. Asko luzatu egin baita orain arteko eginahala. Aukera ematen dio dantzariari soa une batez guregana zuzentzeko. Berak ezin badu ere, egurraren hotsa hegaldatzen da, eta horrek ematen dio bitartekariari atsedena hartzeko aukera: figura luze etzana, beso baten gainean burua, bestea saihetsean. Hain gurea bilakatu dugun egur-hotsak ez dio melodiari leihoa zabaltzen, ezta gainontzeko tinbal gehienei larruek eskaintzen dioten epeltasun hurbila ere, baina aski dugu jo lehor horrekin. Kantariaren ahotsa jo soil horretan sostengatzen da, eta gitarraren ukitu aratzean. Aski du horrekin dantzariak loa debekatzen dion ohantze ilunetik altxatzeko. Badaki ezingo duela denbora neurtu lauki ilunean dagoen bitartean. Denboratik at barneratu baita bera ere, hildakoekin harremanetan jartzeko nolabait, haien kondena bera betetzea baitu baldintza.
Nekeza zaio zutik jarraitzea ere; ezinezko ia, berean irautea. Esku batez eta oin-puntez eutsi behar dio oreka zailari, zerbaitek behin eta berriz eragozten dion bertikaltasunaren duintasunari. Dantzariaren mandatariak ez duelako dagoeneko zutitu nahi, agian. Hegan egin nahi du berak, txori izan. “Txoria zaude isilik, ez egin nigarrik” dio melodiara ailegatzen ez den ahotsarekin. Baina ez hegazti ez gizon honek ezin du hegaldiak berezko duen harmonia eta grazia eskuratu. Flauta gozo batek gogoraraziko digu grazia horren zera, gero eta azkarrago doan egurraren eta gitarraren gainetik, giza ahotsaren gainetik, eta baita jaso ezin den mediumaren gainetik ere. “Nik eramanen zütüt xedera laxaturik Orhiko bortutik, ororen gainetik” entzuten badu ere, honezkero ongi daki lotzen duten xederez ezingo duela kantuak libratu.
Hautsia du mugimendua pausoa jarrera bera. Eta egur-hotsaren jarraian gizaki ezin hegaldatu horren gainetik jarraitu eta jarraitu egiten duen zerbait ere ageri da. Ez baitago gure zain Unibertsoa bizitza bera,Laboaren hitz hautsiek nahiko luketen eran. Askatu da Laboaren kantua, hiru mailatan eskaintzen zaigun musikan –egurra gitarra ahotsa–, eta gehitzen doa mugimenduaren arintasuna, hegaldatzeko ezintasunetik libratzeko gai ez bada ere. Mizelen gorputzak egurraren trostari jarraitzen dio, erritmoari loturik naufragoak bereari legez. Azkenerako, egur soil eta geldoa zena, egur soil baina azkartua, bizkortua, ihesean doana geratuko da: gizona zutituko da, beso bat guztiz zabalduko du, baina berehala zoruan iraulka amaituko, berriz altxatzeko, berriz etzateko; zutik ezin duena etzanda saiatu ahal izateko. Isiltasunera, iraulka sortu den gelditasun sorgorrera bultzatua, beste behin.
URRUNETIK HELDUTAKO ABAILDURA
Bilatu zuen irtenbide bat Laboak 80ko hamarkada luzean, eta egurraren arrimuan egindako ahaleginari urrutirako bidaia batek jarraitu zion. Ipar Ameriketara jo zuen oihartzunen aztarnen bila, eta aspaldian estimatzen zuen eskuez (B. Brecht, “Gaberako aterbea”) eta jazz-soinu maiteez (“Round Midnight”, Thelonius Monk), Atxagaren laguntzaz baliatuz (“Galderak”, “Antzinako bihotz”) indio harro eta derrotatu haiengana bidaiatu zuen, Cherokeengana, bizitzaren taupada haztatzeko.
Bidaia horretan harrapatuko du gizona hurrengo giroak: akorde frankoek eta kantu baikorrek. Kontsonante bigunek eta bokal luzeek; espazio osoa beteko duten taberna giroko ahots abegitsuen bakeak. Ahots-ehundura horrek kulunkatu egiten gaitu; zutik irautea eramangarri egiten. Eta kulunka horren barrutik ailegatzen zaigu makil-hotsez borroka galduaren oihartzuna. Dantzaria, hildakoaren bitartekaria, jendeari begira dago horretarako, eta bere mugimenduek ez dute gure nahiko genituzkeenak bortxatzen. Gibeleko ahotsen bigungarria berehala desagertzen bada ere, kantuaren goxoak jarraitzen du gu kulunkatzen; iraun genezake oraingoan. Berehala, halere, hotsak aldatu gabe, kulunkaria zena aldarrikatzaile bilakatzen da; ondo ezagutzen ez dugun zer edo zer burutzera estutzen gaituen burrunba ozena. Eta hegalak mugitzen badira ere, haien ondoren gorputz osoa lekualdatzen badoa ere –oin-puntatik orpora eta orpotik oin-puntara–, ez dute oraingoan ere bere helburua beteko.
Apaltzen doa kantua, eta mugimenduak –espasmo jarraituak, larritasunera hain erraz eramaten gaituenak– urrundik datozen hotsen iragarpenari jarraituko dio. Cherokeen “Oinatz tinkoen dantza”-k ustekabean harrapatuko gaitu, eta sabelpetik gora sartuko zaizkio dantzariari zintzarri eta oihu dantzagarri horiek: bi oinak zoruari atxikita, dardara betean jarriko dute, beso-hegalak abaildurik, barne-indar horrek astinduta baina inora eramateko gai ez dela. Hots horien zartada jaso ostean itzuliko gara aurreko ahots-ehundura ezagunen epelera, baina ezberdin bilakatu da honezkero. Besoen abaildura gorputz osora pasako da, eta goitik behera etorriko da gizona kokoriko makurturik indarge, azken hotsak, beste behin, murmurio apal eta isiltasuna bihurtzen diren arte.
Ez daki zer eta nolakoa izango den hurrengo mezua; antzinatera edo aitzinera bultzatuko duen, honezkero eramangarri egingo zaion… Bestaldeko hots eta ahots-uholde bakoitzak uzten baitu horrela, interludio bakoitza hutsetik abiatzeko enegarren ahalegina bilakatzen zaiolarik. Zatikatua, dudakor suertatzen da oraingoan, baina lehen aldiz eta segundo batez bada ere, besoak askatu egin zaizkio. Airean marraztutako keinuak berak eramaten du errepikatzera; indarra berriro bildu eta beste nonbait hainbat aldiz hegaldatzera.
ZERUTIKO MENDEKUA
Oso gainetik datorren ezustea gertatzen den arte. Esku-zartada urratuak eta ahots desesperatuak: “Gernika”. Egin berri duena lege zurrun baten urraketa barkaezina dela gogoraraziko dion jainko mendekatiaren sententzia.
Aurpegira jotzen dute, orain indar larregiz, lehenago gorputzean ezartzen ziren eskuek, hura desitxuratu beharrez. Larritasuna berriz, hegaldatze-ahalegin debekatuaren ordaina, bere baitatik sortzen ez diren bisaia imintzio beldurgarriak beteaz. Giza fonema zabalenak laburbiltzen du auhenik unibertsalena: Aaaaaaa! Ezin hobeto adierazi aurreko mende hasieratik sorturiko gerra hilgarrienen entsegu orokorraren espantua. Auhena aldarria bihurtzen denerako ezingo dio dantzariak zutik eutsi, eta inoiz baino nabarmenago kaiola bihurtu zaion espazio bakar horren baitan lasterka abiatuko da, ezin gelditurik. Erorikoak lasterka desesperatu horren ponpa dira, eta laukiaren ertzak zango-zapaltzearekin markatuz beste norabide bat bilatze premia. Gero eta itogarriagoa zaio hasiera batean beste dimentsio bateko –hildakoen espazio mugagabeko– espazio infinitua zena, eta zenbat eta arinago egin laster, orduan eta irtenbide itsuagoz aurkitzen da, alferreko ahaleginean etsi arte, burumakur ibili baita hasieratik, besoak ere zangoetatik ezin askatuz.
Denboraren neurria aspaldian galdu duenez, ez daki zenbat iraungo duen proba honek, eta ezin du jarraitu, jarraitzea ez bada laukiaren erdian etzanda geratzea, amarik gabeko pietà bakartia. Arnasak eragindako mugimendua besterik ez zaio antzematen, haika mutil-en xuxurla –erdi lo-kanta, erdi iratzargailu gozoa– bere bila datorren arte.
HARRO DABIL GAUR EGUN ZUZENGABEKERIA
Etzanik dagoen gorputz erori hori biraka hasten da zoruaren planoan, erlojuen orratzen antzera, neurrigabeko neke batek eragindako zama gailendu ezinean. Eseriko da halere beste behin, jarriko da kokoriko, eta besoek gogoraraziko diote ez direla beso, hegal baizik; hildakoen kondenak ez baitu hori eragozten. Ahaleginen ahaleginez berriro jaio nahi duten hegalek gorputz abaildua jasotzea lortzen duten arte.
Geuk, begiraleok, badakigu honek ezin duela askoz gehiago iraun. Baina hildakoen eremukoei lapurtu egin zaie denboraren iragaitearen kontsolamendua. Eta bizirik zirenean esandako hitz bakoitza, egindako keinu bakoitza indar neurrigabez itzultzen zaie. Eta tormentu horretatik eskatzen digute erruki amiñi bat, jabetzen ez bagara ere uste baino laburrago izango baikara geu ere haien erreinukoak. Hegalak sortzeko azken ahalegin mingarriak dira oraingoak, hitz esanek min ematen baitute: “…indarkeriak zin egiten duela: berdin iraungo du denak!”. Eta horrela izaten jarraituko dute deklamazio gordinak jarraitzen duen bitartean. Espasmoak bailiran edo, noiz edo noiz, hegaldatze oso eta azkar bat gertatuko da. Oinez abiatu liteke gero, Seixeeee! oihua, aldarria baino gehiago, agindua baita: “Abiatu zaitez, ez geratu hor, bizirik zauden bitartean. Zuk ez baitakizu zer den hilik egotea; ez dakizu zer den bizitutakoaren zamapean iraun eta ahots hura, garrasi hura gainetik kendu ezinik betikotasun lanbrotsu honetan iraun behar izatea!”.
Gizonak dantzariak bitartekariak, orduan, bestaldeko ahotsa bere gorputza zeharkatzen, bere arimaz jabetzen utzi duenak, trantze hura amaitu dela sumatu du. Apal-apal makurtzen da orduan, eta laukia osatu duen sokaren muturra hartu eta hasten da biltzen, laukiari astiro jarraiki haren forma hautsi gabe, ubera itsasoan urtzen den moduan, amaiera eta hasiera elkartzen ziren puntu berean uzten du zoruan harilkoa.
Amaitu da xarmadura eta espazioa gurea bilakatzen da beste behin, eta bazter batetik geratzen zaio begira bitartekaria. Eta hasten da zoruan abiapuntuko figura etzanak marrazten gorputzarekin eta mugak ezabatu zaizkion zoru horretan iraulka, lehen baino mantsoago orain, azkarrago gero, dena berriz abiapuntutik beharko balu bezala abiatuta. Zoru hori gorputzaren zoko atal guztiek haztatua behar du izan, beste behin. Eta musika apaltzen amaitzen doalarik, orduan esertzen da gizona, zutitzen ikasi behar du, oinak lurrean nola bermatzen asmatu, besoen laguntzaz eta haien lekua berriro bilatuz. Zutik jada, inguru osoa begiekin lehen aldiz begirada txundituaz dago begira.
