HIGA. JENDETASUNEZ ETA MUSIKAZ BLAI
Hiru gau txikien biharamunean nago, Itsasun artean, azken egunen eta gauen eraginpean. Hiruzpalau lo-orduren ondoan jaiki, hitzaldian hartu parte, BERRIArako kronika idatzi, lagun zahar eta berriak topatu eta musika mozkorraldia gauerako. Hori izan da hiru egunotako dieta: intentsitatea eta plazera nahasirik –janak itxaron dezake.
Kroniketan, apenas aipatu ditut goizeko mintzaldiak. Izan diren bietan izan naiz parte hartzera gonbidatua, Camel Zekrirekin batera (http://www.camelzekri.com/). Bestela, lehengoan, Ibai Etxezagarragak (Bilboko Tximini kolektiboa) hartu zuen parte, eta bigarrenean David Goldsworthy-k –Roy Hart eskolakoa– eta Paxkal Indok, besteren artean. Ekintza kulturalean nabarmendu diren pertsonokin mahai inguru bat partekatzea zirraragarria izan da, ez baitzegoen aurre-gidoirik, Beñat Axiariren galderei norberak ematen zion erantzunak zabaltzen zuen ildoak sortzen zuena baizik. Ostiralekoa izan zen bereziki intentsua: doluaren eta heriotza sinbolikoaren premiaz aritu nintzen –ahaztua dut galdera– eta zirrara handiz jarraitu zidan Camelek: Aljeriako gerra, Afrika erdialdeko sarraskiak, eta berak egindako harat-honako bidaia pertsonal eta kolektiboa, bi munduen parte delarik, beti errotua, beti erbestean. Aljeriar jatorrikoa eta Parisen jaioa, bere familiaren jakituria eta erroak berreskuratzeko, musika lagun, Aljeriaz gain, Niger ibaia zeharkatzen duten herrialdeetan –Malin, Nigerian…– “Uraren festibala” antolatzen eta bizitzen ibilitakoa, Normandian eraiki dituen proiektuen artean. Gizon hurbila, sakona eta maitagarria egin zait, eta jarraituko duen topaketa bero baten sentipenarekin besarkatu nuen despedidan.

Webgunea: http://www.camelzekri.com

Ez da lehen aldia Ibai Etxezagarraga topatu dudana, Gerezien Denbora pastorala Barakaldon eta Bilbon 2014ean aurkeztua izan zenetik. Berak gaurkotzen dit Bilbo inguruan azken eraldaketaren geruza sakon eta ez horren eredugarriak, eta horren aurreko ekimen argi eta emankorrak. Pertsonez, hiriez nahiz kontinenteez, mundu sakonen eraldaketez eta aterabideez gogoetatzeko aukera ematen dute bere hitzek gainontzekoekin gurutzaturik, eta erregalia da maila honetako pertsonekin aritu ahal izana.
Azkenik, David Goldsworthyren ibilbidea eta irakaskuntzaz –izan nintzen bere ikasle orain bi urteko Errobikoan–, eta Paxkal Indoren argitasun libertarioak txinpartaz bete zuen larnbateko solasaldia. Berak ekarri zuen lehen Errobiko festibalaren gomuta, Erro-biren esangura –partikularra eta unibertsala–, eta Miguel Torga idazlearen esaldia: “Unibertsala harresirik gabeko bertakoa da”.
Bart gaueko kontzertuaren eraginpean nagoenez, eta ondoren ipiniko ditudan kroniketan aipatua ez denez, hona zenbait inpresio:
– Neptune Chapotin-ek lekzio magistral bat eskaini zigun: sei-zazpi musu-gitar erakutsi eta bakoitzaren doinuaz blaitu: Vietnamgoa bat eta Ukrainiakoa bestea, India hegoaldekoa nahiz Siberiakoa… izugarria musika tresnarik xumeenaren ahala!

– Trapaga eta Errekatxoko (Bizkaia) harri zulatzaileak etorri ziren gero: harrituta begiratzen genion elkarri eta gizon indartsu hauen –emakume bat tartean ere bazen– jarduera agonikoari. Lehen galdera: zer ote zen mundu guziko harrobietan gizon horiek egin beharreko lan izugarria? Bigarrena: zer dela eta euskaldunon joera halako jardun dagoeneko desagertuak kirol bihurtzeko eta norgehiagokan plazaz plaza ibiltzekoa? Badu erakargarritasunik halako ikuskizunak, bistan denez, baina testuinguru hartan, zientzia-fikziozko gauzatze hiperrealista baten aurrean sentitzen nintzen: urte gutxiko haurren begitarte harrituak eta, gizonkote haiekin batera, Julen Axiarik eta Nicolas Nageotte bezalako gizontxoak inprobisatzen zuten musika erraldoiarekin, zein unibertsora ginderamatzan minutu luze haietan?

– Eta gehiegizko errealismoz beteriko mundu hartatik ateratzeko –ez guztiz, inpresioa eta harri zulatuak hor jarraitu baitzuten agertokiaren erdian–, 17 gizon-emakumez osaturiko Coetus taldea etorri zen alaitasunez eta indarrez gainezka beren kantu sortekin. Perkusio “pobrea” dute oinarri –pandero koadratuak, bonboak, zartaginez, eltzez eta gainerako sukaldeko tresnez osatutako bateriak…– baina hauei ateratzen dieten etekina izugarria da. Gogora etorri zitzaizkidan 70ko hamarkadan Espainian nahiko ezagunak egin ziren folklore bilatzaile haien malenkonia eta tristura, mortu ziren herrixketan aurkituriko kantuen bitartez transmititzen zena. Guztiz bestera hauek: jasotzen dute mundu gogor haietako une askatzaileak: uzta biltzerakoan edo amodio klandestinoak haizatzerakoan ateratzen ziren horiek ,eta denok barnean dugun erro sakona azalerazi. Paradoxa: 17 katalanez osatua dela taldea, Iberiar penintsulako folklorea horren modu eraberrituan biziberritzeko gai dena.
Ikus http://www.coetusiberica.com/

Eta gaua ezin modu ederragoan amaitzeko, su artifizialei loturiko Paxkal Indoren txalaparta

Ondoko bideoari, kendu orkestra eta koroak, eta ipini Erwan Keravec-en gaita, urrats geldoez iluntasunean…

BIGA. AGERTOKIA, GUDU ZELAI
http://www.berria.eus/paperekoa/1963/030/001/2015-07-26/agertokia_gudu_zelai.htm

Gaueko emanaldia da Errobiko Festibalaren une ikusgarriena, baina badira egun osoan beste hainbat ekitaldi: mendi txangoak, non parte hartzaile guztien artean aurretik programatua ez zegoen zerbait pitz litekeen, baten musikaz eta bestearen poemaz edo mugimenduez… Lekuek eta uneek hartzen dute pisu nabarmena, eta hor sortzen denak beti du leku eta une horrekin zerikusi berezirik. Eta hori bera da goizero sortzen den mintzaldi-ikusgarrian: mintzakideak nahiz entzuleak unean-unean dira gonbidatuak gai bati atxikitzera, eta ikusteko beti bertatik sor litekeena. Joan den ostiraleko gaia kultur sormena zen, baina heriotzaz eta birsortzeaz aritu ziren bertaratutakoak, Euskal Herriaren dolurako zailtasunez edo Bilboko biziberritzearen gibelean suertatzen ari den mundu oso baten suntsipen fisiko eta kulturalez (Ibai Etxezarraga), edo Aljerian eta Afrika osoan bizi den kinkaz (Camel Zekri). Poesiak eta musikak ere badu lekurik elkarrizketan eta, Rene Char eta Attila Jozsef izan ziren oraingoan euskaraz eta frantsesez gonbidatuak: «Mundu honetara jaurtia izan bazara/ hobe duzu zazpi bider jaiotzea…/ Sei kume daude negarrez, baina ez da nahikoa:/zuk zeuk behar duzu izan zazpigarrena».

Arratsaldean, musika nagusitzen da, gaueko kontzertu hirukoitzerantz. Ostiralekoaren lehen uneak Beñat Axiarik (kantua) eta Didier Lasserrek (perkusioa) bete zuten, kontzertu labur bezain intentsuan. Axiari musikari lagun anitzekin aritua da urteetan, talde eta proiektu arruntetan, eta, horrela segitzen du egun ere, baina bikotea osatzean perkusio-maisuak ditu kide kutunenak. Hori da Ramon Lopezekin sortzen duena, eta antzeko zerbait gertatzen zaio Didier Lasserrekin. Maisuok badute indarra, baita lirismoa eta, guztien gainetik, bateriarekin orkestra oso batek duen giroak sortzeko gaitasuna. Instrumentu totala bihurtzen da hori, nola Beñaten ahotsa bera, hala bien arteko uztarketa, erabatekoa. Hitzik gabeko inprobisazio basatiekin abiatu eta burutu zuten emanaldia; tartean Abbey Lincoln-en hasierako As Tender As a Rose edo Herniette Aire-ren Egiaren egarriz poemaren gainean egindako pieza. Beti harritzen du entzulea Beñatek bere joko kromatiko eta erritmikoekin, eta gero eta askeago sumatzen zaio musikaren itsasoan.

Emile Parisien laukotea

Bigarren kontzertuak jazz garaikidean meritu propioz nabarmentzen ari den gazte handi bat ezagutzeko parada eman zien hara bildutakoei. Axiari eta Lasserreren dohainez aritzean haien instrumentuek osotasun musikala sortzeko gaitasuna aipatuta, zer esan Emile Parisienen saxoei buruz? Musikaz hitzen bitartez ezinezkoa denez, haren jotzeko eraz aritu behar, hasieratik erakutsi zuen manera propioaz: borrokalari baten gisan hartzen du saxoa, eta haren postura eta mugimendua halako batena da. Haren kontzertuaren lehen partea borroka baten sekuentziatan irudika liteke: hanka bat aurrean eta bestea sendo atzean beti, eta atzetik aurrera jaurtikia lirudike haren mugimendua, haren instrumentuaren hotsa. Nocturne girokoa izan zen lehen pieza, urrutitik arreta osoz begiratzen den gudu zelaira doan borrokalariak egiten duen otoitza edo konjuru baten antzekoa. Ondoren, borroka saihestu ezin duenaren autoafirmaziozko ahal erakusketa; zango aurreratuekin gorputza babestuz eta, saxo sopranoa arma bat balitz bezala, guardiazko eta erasozko keinu etengabeak gauzatuz.

Aldean zituen bere musikari laguntzaileak: Julien Touery (pianoa), Yvan Gelugne (kontrabaxua) eta Julien Loutelier (bateria), bere jardunarekin bat egiten, baina hirugarren piezaraino ez ziren nabarmendu, Parisienek jokoan zegoen bataila erabakita zegoen momentura arte borrokara sartzen utzi izan ez balitu bezala. Horien artean, Touery nabarmendu beharko litzateke, berez instrumentu osoa den pianoari eragin zion joko tinbriko eta erritmiko guztiengatik.

Erabakia zen borroka, onartuak zauriak, erailak fantasmak… eta ozeano handi bat zabaldu zen orduan, non gerlari haiek barneratzen ziren beren buruari galdezka bizi izandako hura benetakoa hala ametsezkoa izan ote zen. Bigarren kontzertu bat abiatu zen orduan, denboraren neurria urratu zuen lehen tarte hura iraganda. Saxo tenorraren tonu grabeagoek zuzendua, borroka izan zena dantza eta ospakizuna bilakatu zen bigarren zati honetan. Orduan zabaldu ziren instrumentista guztien ahalak, eta gainezka datorren ibai bizkor eta agortezin baten antzekoak ziren. Gogoetarako uneak bezala, ospakizun ero baterako, elkar besarkatzeko edo begiak itxita bakartzeko.

Dena aldatu zen gauaren hirugarren emanaldirako, agertokia nahiz musikariak. Entzule izateari utzi, eta dantzari bilakatu zen jendea orduan, Brasilgo ipar-ekialdeko jai giroko musika alaiarekin. Musikari brasildarrez nahiz europarrez osatua eta Fawzi Berger-ek zuzentzen duen Forro da Lua taldeak bideratu zuen aldaketa, Brasilen bertan bezala. Martxaz gainezka eta forró-ak berezko dituen kadentzia errepikakor eta inguratzaileekin korapilatu zuten gaua, eta gero jendeak ez zekien zein ordu zen oheratu zenerako.

BAGA. SOILTASUNAREN HANDITASUNA

http://www.berria.eus/paperekoa/1753/027/001/2015-07-25/soiltasunaren_handitasuna.htm

Ohikoa duen ekitaldiarekin abiatu zen joan den ostegunean Itsasun (Lapurdi) aurten 20. edizioa betetzen duen Errobiko Festibala, Juan Luis Goenagaren margolanez beztituriko Sanoki aretoan. «Kultura, krisi garaian lehen premiazko betekizuna?» galdera borobilaren inguruan aritu ziren Raoul Sangla zinema errealizatzaile angeluarra, Rene Trusses Tarbes hiriko (Okzitania) Liburuen Maiatzaren sortzailea, Camel Zekri aljeriar jatorriko musikaria, Pierre Vissler artista zuberotarra eta Juan Kruz Igerabide euskal poeta. Hitzaldiak musikarekin tartekatu zituzten, eta halako galderari erantzun poetiko batez saiatzen abiatzeko balio dezake Igerabidek utzitakoa: «Ez den horretan dago poesia (Pierre Reverdy), eta ezinezko den horretan… Ezin eman ez daukagunetik. Eta, hala ere, ez daukagunetik ematea da poesia, hain zuzen». Eta poesia da, bere zentzu zabalean, bizi arnasa.

Gaueko lehen kontzertua Maddi Oihenarten eta Julen Axiariren eskutik etorri zen, Iturritik heldu diren kantuak izenburupean. Zuberoako kantu betikoak eta garaikideak tartekatu zituzten, Oihenartek sendotasuna ipiniz eta Axiarik hauskortasun erraldoi bat, zeinetik tesitura altuenetan giza txilioaren bilakaera ez-humanora eramateko gai den. Bikoteak ezin hobeto funtzionatzen du beren arteko konjuntzioan, eta, XVIII. mendean estandarizatu zen melodia eredu zurrunetik ihesi, Zuberoako kantuera harrigarria birsortzen dute. Axiariren perkusio delikatuak eta Bastien Fontanille biola jotzailearen interbentzioak ahotsaren eta melodiaren lehentasunari zerbait gehitzen zioten, interferentziarik gabe.

Flamenko deseraikia

Tonu elegiakoa nagusi duen eta euskaldunok horren guretzat eta aldi berean gure urruneko ekialdetzat dugun horretan blai geundenean etorri zen gaueko bigarren saioa: Andaluziatik zuzenean ekarria eta flamenkoaren jarraitzaile edo behatzaileentzat txundigarria egin zen ordubeteko pausarik gabeko emankizunean. Flamenkoaren «hirukote saindua» osatzen duten kantaria, dantzaria eta gitarra jotzailea bertan genituen: Francisco Contreras, Niño de Elcheren ahotsean; Chiloe Brule, dantzan, eta Raul Cantizano, gitarran; baina flamenko instituzionalizatuak garatu eta ezarri dituen eredu mistifikatzaile eta zurrun guztiak apurtzera jarriak: bi gizonezkoak gazte kalekumeen itxurarekin, eta emaztea soineko soilez agertoki zabal bezain hutsa betetzen. Kalean aurkitutako gitarra zirudien trastea eta une batez agertu zen zurezko abanikoa izan zuten atrezzo guztia… eta nola bete helburu zailena! Ezen erraza izan liteke flamenkoaren topikoen gainean parodia barregarri bat muntatzea, baina benetan zaila, deseraikitze gupidagabe hori goi mailako artez eta teknikaz zipriztinduz hiruren arteko benetako performance josia, argigarria eta artifiziorik gabekoa burutzea.

Artista handiok, gorputzaren errekurtso zabalenekin, komunikazio zuzena dute helburu, eta beraiengana hurbiltzen direnenganako enpatia eskuratzea. Hirurak dira, beraz, musikari, kantari, dantzari… antzezle, eta neurturiko lirismoz eta kolpe gogorrez lortzen dute helburua, inprobisazioari tarte oso zabala eskainiz.

Gauaren beste dimentsio batean geunden jada kontzertuaren hirugarren atala heldu zenean: San Salvador izena daraman Tulle hiri gaskoian (Okzitania) hazitako talde batekin osatu zen. Gabriel Durifek zuzentzen duen seikote polifonikoa da, hiru emaztez eta hiru gizonez osaturikoa; sekulako sendotasuna eta maila eskaini ziguten. Oso gazteak seiak, baina kantari apartak; a cappella abesten dute gaskoiez, pieza bakoitza errezital polifoniko bihurtuz. Bi tinbal eta pandero baten laguntza soila tartekatuz, sekulako indarra erakutsiz, eta ohikoak ez diren harmoniak eta erritmoak landuz. Folk musika etiketa ipini eta zerbait bigun eta ez sofistikatuaz ari garela uste dutenek nahikoa dute talde honen pieza bakarra entzutea. Musika kultuko errekurtso melodiko eta erritmikoak erabiliz, eta, era berean, zenbait herri musikak dituzten harmonia berezkoei (bulgariarrak edo sardiniarrak, ezagunenen artean) etekin handia atereaz betetzen dute emanaldia.

Soiltasuna nagusitu zen Errobiko Festibalaren lehen gauean halako eskala ikusgarrian: euskal kantu misteriotsu eta malenkoniatsuenetik indarrez beteriko auzo ditugun gazte indartsu eta alai horietara, flamenkoaren goi mailatik egindako deseraikitze liluragarria tartean. Ez zen hasiera makala izan hainbeste promesten duen hogeigarren edizio honetarako.

Ez dut lerrootan igandeko kontzertuaren kronika egin nahi. Hobeto esanda, hasiko naiz kronika bat bailitzan, baina eskaini zizkigun hamabi piezen zentzuaz aritu beharrean —zenbat goi-mailako eskaini dizkigu Ruperrek dagoeneko?— hasierako hiru baino ez ditut komentatuko ia, hor egon baitziren une berezi eta adierazgarrienak, Leo Abrahamsen gitarrarekin batera sortu eta lortutakoak. Ahantz dezagun protokoloa, ahantz alkate garaileak RRV vs Ruperri buruz botatako ergelkeria, edo “Sarri, Sarri” kantua goraipatzearen atrebentzia (zeren seinale ote hori guztia? Eneko Goiaren hitzek gogoeta luze baterako emango lukete… Laburbiltzeko nahikoa “Bye bye gizontxo” eta haren «irabazleen biba astunak» entzutea testuinguru honetan). Ruperrek, kiroltasunez eraman zuen unea, bere burua Asuranceturixekin —Asterix eta Obelix-eko bardoarekin, alegia— adarrak gora, adarrak behera, alderatuz. Une berezia zen igandekoa, abilezia finez tratatu beharrekoa…

Baztanen suertatu zitzaidan asteburua. Baztan mitikoan, noski. Ezen Baztan erreala han jaio edo bizi direnentzat baino ez da existitzen. Gainontzeko adin bateko euskaldunentzat, alegiazko Baztan bat dago, paisaia horrekin nolabait lotua eta Leteren eta Artzeren poemak, haien eta Laboaren edo Imanolen ahotsek sortua. Baino inor gutxik daki Baztan miretsi horretan gauzatu zela sortzaile haien nolabaiteko heriotza sinbolikoetako bat ere, hango komentu batean egin baitzen Ez Dok Amairu-ren azken bilera, 1972koa, oraino sekretupean gordetako eztabaida eta botazioekin —sekretuak 43 urte pasatu ostean!—. Komentu horretako aterpetxean bertan suertatu zait asteburua igarotzea, eta konturatu naiz —lehen ere egona nintzen, baina ez nuen igandera arte bilera harekin lotu— bere horretan iraun dutela etxe honetako gelak eta gainontzekoak urte hauetan guztietan. Orduan bezala dago dena: 60ko hamarkadan zegoen modura, baina pasatu den denborak eragindako dekadentziarekin.

Burutazio hauetan nentorren errepidean Ruperren kontzertura, azken diskoa berrentzuteko aprobetxatuz eta honek ilustratzen duen ibilbidea beste behin neureganatuz, doinu bakoitzari, esaldi bakoitzari oraindik antzeman gabeko zerbaiten bila, edo dagoeneko jasotako atseginean laketuz; ahots horri, esateko modu horri eta esandako hitz kantatuei errenditua. Banekien zerbait berezia gertatuko zela gero, kontzertuan, ez zela arrunta izango; esker oneko gizonak bere esker ona erakusteko manera bilatuko zuela. Sariaren eskaintzatik abiatu zen: etxekoei, bai, baina baita «radarren azpitik ibiltzen diren hainbat euskal musikariri» ere.

Disko baten lehen kantua printzipioen deklarazio bat izan ohi da. Baita karrera oso batekoa ere. Hautsi da anphora apurtzailea izan zen Ordorika abizena zuen 24 urteko gazte harena, Baztango bileratik zortzi urtera; eta igandeko kontzertu berezikoak ere hala behar zuen: 2009an grabaturiko Haizea garizumakoa diskoarekin abiatu zuen aro berri baten baitan enblematikoa den kantua izan zen aukeratua igandean: «Zuren onenean ez zaudenean/ desiratzen iragan dadin eguna/ entzun nahi zenuke/ mundua biltzen duen oihartzuna». Zer da kantua? Zer nahi du izan Ruperren kantuak? galderei erantzun bila egina: «Ez utzi sakonago hondoratzen/ barruan daramazun pena, / zoriontsu entzun/ mundua biltzen duen oihartzuna». Aurretik, hartu zuen denbora, trantsizio gisa Abrahamsen gitarra sinfonikoak: nahikoa minutu bateko soinu iradokitzailea aurreko protokoloak ahaztu eta inporta zitzaigunean, munduaren oihartzuna izan nahi duen kantuan barneratzeko. Ondoren, eta kontzertuan gertatuko zen omenaldiaren arrastoa emanez —kantatu dituen poetei egindakoa—, Dionisio Cañas-en hitzekin azken diskoan ondutakoa etorri zen: «Zerutik gertu ez dira entzuten albistean/ beren odol putzuekin» baina «nik ez dut zerutik gertu egon nahi»; Zerua eskaintzen, agintzen, inposatzen diguten guztien aurreko deklarazioa.

Bi horiek hirugarrenaren prestaketa balira bezala, bere intimitatea partekatzen duen gizon heldua aurkeztu zitzaigun oholtzan; horretarako gai delako, eta, gainera, musika, melodiak eta soinuak eman dezaketen neurri inguratzaile zehatzarekin eskainiz. Horregatik ere bada handia Ruper, gai delako gure artean horren zailak diren adierazpen intimoak besteari enbarazurik sorrarazi gabe eskaintzeko. Esan bezala, ezin hobeki lortu zuen hori Abrahamsen gitarraren laguntzaz.

Hirugarren kantu honekin gera ninteke azpimarratu nahi dudana adierazteko: nola ailegatzen da bat zahartzaroaren atarira? Bizitza baten seigarren hamarkadaz ari gara, oraindik orain erretiroaren kondena/salbazioarekin amesteko edo urduritzeko sasoiaz, alegia. Etorkizun eskaseko eta iragan mitifikatutako limurtzaile patetikoak bihurtzen gara gehienok ataka horretan. Berak, aldiz —berriz ere ezin dotoreago— ontzi baten porturatzeaz ari zaigu “Atako bandan” aukeratu zuen kantuan («atako bandan» ikuskatzen omen dira arrantzaleen ontziak, Ondarroako adieraz). Hor dago beste behin itsas-bidaiaren irudia, honen larritasunen, arriskuen eta altxorren promesa guztiekin; naufragio posibleekin, dena alda dezakeen gertakizun aurretik kalkula ezinekin… baina benetako heroiak badaki etxera itzuli behar duela, bertan utzi zituen kontuak kitatzera, lehenik, eta bizitza berri bat abiatzeko, ondoren, etorkizuna akituz doan neurrian, une bakoitzaren dastamen posiblean. Horretaz ari zaigu Ruper azken aro honetan, eta edozein txoko maitekor izan litekeen talaia horretatik «bera izan zen gizonari» zuzentzen zaio zuzen, errarik gabe: «Lehen haundia zena/ orain txikia da…». «Ni izan nintzen gizona» hitzekin abiatzen du estrofa bakoitza, «hor dabil sinistu ezinik/ egunerokoan ikusten nauenean./ Bere aurreiritzi estuak,/ hil ala bizikoak/ nirekin bat ez datozenean…» eta «ixixa ez nau ezagutzen/ berbetan entzuten didanean». «Lehen zaharragoa al nintzen/ orain naizena baino?» galderarekin amaitzen du ur txorrota bezala jostalari doan melodia eta arpegioekin osaturiko kanta. Arrapostua gure kontura utziz bezala. Bai, gazteagoa zara orain, Ruper, eta zure adiskide ezagun eta ezezagunok goxoago eraman izan ahal dugu berrogei urte hauetako bizi beharrekoa.

Ez dudala kronika egingo agindu dut hasieran, baina Ruperren kantutegia gurea dugunontzat, ezin ustekabean harrapatu tenore honetarako egindako hautaketak: orain artekoez gain, “Fas fatum”, talde osoari harrera eginez ondutakoa, edo “Berandu dabiltza” eta “Ene begiek” kantuen deklarazio ozen eta borobilak, aitzakia gutxirako tarterik uzten ez dutenak; Luigi Anselmiren “Lagunaren heriotza”, edo 2008ko abendu urrun hartan Laboaren omenez idatzitako “Sekulabelardiko kantaria” hunkigarria. «Tradizioa ez dena plagioa da» esaldi probokatzailearekin aurkeztu zuen, azkenik, Otxandion jasotako “Mendi altuan”: «Larrosea ta krabelinea/ diferenteak kolorez:/ amak alaba agindu arren / aitak egin lei emon ez, / biok kontentu izanez gero/ bitartekorik emon ez» libertarioa. Gure omenez ibili zen Ruper, ez bere omenez, are gutxiago beren buruari saria emateko sariak banatzen iaioak diren agintarienez, eta intimitatetik abiatuta, bertakoen ereserki bilakatutako “Zaindu maite duzun hori” edo “Bizitza eder denean” beteak ere eskaini zizkigun. Lortu zuen esku artean erretzeko gai den saria gure esku epel uztea. Nahi gabe ere nabarmen utziz emailearen dorpezia; berez duen manerengatik gertatu zen horrela.

Ahaztuak ditugu dagoeneko gehienok Baztan mitikoa eta joan den mendeko liskarrak. Zalantzazkoagoa bada gaindituak ditugunik ere —zer ote gainditu beharrekoa?— Erantzunik gabeko galderei erantzuten saiatuz igo zitzaigun Ruper oholtzara orain dela zenbait hamarkada. Gazteagoa dugu orain. Izan dadila urte askoan!

Ezkia haizean kantari izeneko Itxaro Bordaren azken argitalpenak eman dit gonbit hau idazteko aitzakia. Sasoiz kanpo argitaratua —ez Durangoko azokarako, ezta udaberri aldeko ferietarako ere—, Baigorrin egoitza duen eta Paxkal Indok zuzentzen duen ZTK diskoetxeak atera du liburu-disko ederra. Izturitzeko Otsozelai harpeetan 2009an eta 2011n eman ziren zuzeneko saioekin osatu dira bi diskoak, eta Itxaroren errezitazioaz gain, Beñat Axiariren parte hartzea dago, elez eta kantuz, Jesus Aureden eskusoinuz eta Jean-Philippe Lerenboureren kuartzo-ontziez lagundua.

Liburua eta emanaldia osatzen duten hamalau poemek 2005eko udaberriko data dute, eta hiru moldetan dira osatuak: neurri librean, neurtitzetan eta poema fonetikoetan. Molde bakoitzak duen intentzioa gardena egiten da. Poema bakar bat osatzen dute bertso librean egindakoek. Haien gaia, lehen hitzetan da marraztua: «Eta populu zaharrek iraun baldin bazuten…» (I), «Larrua beltz, gorri edo zurbail duten populu zaharrak…» (IV), «Eta populu zaharretako amek / haurrak bularretan daramazkite oraino…» (VII), «Eta populu zaharretako alabak ardura / ezherrietarako trenetan / sartu zituzten, / gosearen aitzakiaz…» (X), «Eta populu zaharretako olerkariaren bista / laburtzen doa, bizitza hurritzen doakion eran…» (XIII). Emanaldian, bostak Itxarok errezitatuak dira, ez beste gehienak bezala kantatuak. Lehena eta azkena, inongo laguntzarik gabe. Tartekoetan, soinu ehundura soilez lagundua: kuartzozko ontziena (Lerenboure), kanaberak harriaren kontrako perkusioarena (Axiari) edo eskusoinuarena (Aured), Axiariren ahapekako hitzik gabeko melodiekin nahasiak, batzuetan, X.ean hausten den arte, alaia eta dantzagarria den baltsean bezala: «…Trena ez zen nehoiz egiazki / itzultzen. Nehoiz ez behintzat, / desiratutako geltokira». Bost poemotan populu zaharraren epopeia osatzen da —inoiz harpe horietan bertan abiatu zena— eta hitzokin amaitzen da: «Harpeen sakon-sakonetan /zutik hiltzen diren herkideen / otoitza, hil-mihisea bailitzan / ehuten, / ikus eta entzun ezina / izan nahi du, / Herioaren mendeaz haratago / dagoelako, gogoz eta jakitatez».

Fonetiko-tzat har dezakegun bakoitza hitz baten inguruan dago osatua: Isiltasuna (II), Haizea (V), Gaua (VIII) eta Amodioa (XI). Hitz horietako bakoitza zortzi-hamar hizkuntzetan ahoskatzen da, aldarrikapen gisa, oihartzun bila: «…bizidunik ba denez galdezka» Isiltasuna, «…eztiki ferekatuz, bizidunak gozatzeko» Haizea, «…oinarrizko izua bizidunen gogoetan ereinez» Gaua, eta «Ilunbean, herioaren korrokak larruaren orroa elkortuz» Amodioa. Baina hitzok mugetara eramaten gaituzte ahalbidetzen duten bilaketan eta haren inguruko galderen interpretazioan. Isiltasuna eta Amodioa hitzez eta hauen oihartzunez baino ez daude esanak. Haizea eta Gaua, berriz, gure ahots dohatsuen eta plastikoen harribitxi bana ditugu. Lehenean, kontratenor bat dugu Axiari, tesitura altuenetan dantza delikatuan, lirismoaren gailurrean. Gauean, ordea, asaldatu egiten gaitu, hasieratik bukaeraraino, tenor ahots indartsuak eskusoinuarekin kontrapuntuan pieza garaikide harrigarria osatuz.

Neurtitzak, zortziko txikian (III), sonetoan (VI eta XIV), zortziko nagusian (XII) eta molde berriko sestetoan (IX) datoz. Poema guztion protagonista zuhaitza dugu, ezkia, zuhaitzak eskaintzen dituen adiera guztien jagole: «Itzalaren itzal ote?» (III), «…ezkiaren malda» (VI), «…betor iluna gau ezinetan, ezki usaina eman denetan!» (IX), «Ezki handia hats uhargian jostari dabil hegoan» (XII), azken «…ezki zahar maitea ez dezatela motz!» horrekin amaitzeko (XIV). Ezkia, beste poemetan kantatu den epopeiaren eta hitz handien zubi eta bitartekari apala, handia. Interpretazioan, berriz, denetik dago: a capella kantatuak diren zortzikoak, modu tradizionalean, eta soiltasunaren edertasunez, alde batean. Beste muturrean, Nire bihotz salbaia txundigarri bat: Itxarok sonetoaren lehen kuartetoa esan ondoren, «…mintzo da ozenki» Beñat. Berak baino ez duen melodiarako eta aldaketa kromatikoetarako ahalaren erakusketa neurtua egiten da hemen, ohi dituen inprobisazioekin amaituz, lirismo izugarrian, une apartan. Bigarren sonetoa, lanari amaiera ematen diona, berriz, hitz soilez dago esana, Beñaten errezitazioan. Baina kabitu ezinik bezala, ia lau minutuko hitzik gabeko inprobisazioarekin amaitzen da, diskoaren beraren amaiera.

Askori entzuna diet Bordaren idazkiak zailak direla ulertzen; erori egiten zaizkiela esku artetik haren liburuak, gehiegi eskatzen diola irakurleari… Lehenik esan behar poesiaren balioa inon egotekotan, beste hainbat eginkizun ez-materialetan bezala, eskatzen denaren eta eskaintzen denaren arteko tentsioan aurkitu ahal dugula. Eta kasu honetan, zalantzarik gabe, irakurlea ateratzen da irabazle. Zailtasunik badago, ez du honek zerikusirik hasi berrien doako manierismoarekin edo nerabezarozko probokazioarekin. Halere, bera da lehena outside dagoela gogorarazten: «Outside nago. / has been baino has behin / bat baizik ez naiz / oraindik ere. / Ene poesia / a-soziala / dela / dinotsut / outsidera/ deitzen zaitudan / bitartean» (bere azken aldiko hiru liburutan poema bera aurkitzea ezin kasualitatea izan: Medearen iratzartzea eta beste poemak (Maiatz 2012), Gu(haur) arrotz(ak) (Castor Astral 2013) eta Zure hatzaren ez galtzeko (Elkar 2014). Baina ba al dago poetarentzat outside ez den lekurik? Bordaren emariak ibai handien hondo eta patxada du dagoeneko, zaildua da jauzi eta ur lasterretan, lurrazpiko desagerpenetan hainbat; mundu zabalean ditu sustraiak, gurean beste, eta urtaro bakoitzean luberriak sorrarazteko dohaina duten ibai emankorrenen eskaintza da berea. Artea formaren bilaketa eta sorkuntza bada, menderatzen ditu berak egungo poesiaren guztiak: kopla xumeenak eta eredu klasikoak, neurtitzak eta ia soinu hutsez eraikitakoak, arnas luzekoak —poema bakar batez osaturiko Hautsak errautsa bezain (Maiatz 2002), esaterako— eta poesia garaikideen «formarik gabekoak», barne arnas eta musikak baino ez sostengatuak.

Zein da, bada, poeten mundua? Erantzunik balego, haien hitzetan bilatu behar. Xabier Letek, heriotzaren hurbiltasunetik idatzitako Egunsentiaren esku izoztuak laudatuan daudenen artean, horra Itxarori dedikaturikoaren azken hitzak: «udazkenean hurbiltzen naiz aldizka zuen lurraldera / eta nere so liluratuan negarra dago malko isilez / etsipenaren halabeharrera behin eramanak izan ginenontzat.» Poeta batzuk lirikaren lurralde ezinezko horietara joan bai, baina handik itzultzeko arazo larritan ibiltzen diren susmoa dut. Itxarok ongi ezagutzen du eremu hori, baina nago, gai dela handik onik behin eta berriz itzultzeko.

Bi kontu gehiago merezi du aipatzea lan honen harira: batetik, Bordak azken urteotan eskaini dituen poemategiekin batera, bere zuzeneko emanaldiak jasotzen dituzten lan musikal eta diskografikoak: 2010eko Ogella Line eta 2013ko Gu(haur) Arrotz(ak), biak Paris inguruko Le Castor Astral etxeak argitaratuak Olivier Kako Cavalieren musikarekin. Biak dira goi mailako lanak, eta ez dute konparaziorik orain arte gure poetek egin dituzten antzeko saioekin. Badago hor musikaren eta errezitazioaren arteko lan sakona, eta baita ere beste gogoeta bat mereziko lukeen euskararen eta frantsesaren arteko uztarketa bat, non, une artistikoan behinik behin, batak bestea zapaldu beharrean, elkarri enbarazurik egin gabe, musikalitateak irabazten duen…

Bigarren kontua, Paxkal Indoren produkzioari dagokio. Aspaldian dabil bere ZTK diskoetxe xumearekin lan baliosa eskaintzen. Berak argitaratu zuen orain arteko Kalakanen disko bakarra (hasieran, taldekoa zen bera ere) eta beste hainbat lan eder, bideoan eta musikan. Horien artean bat aipatzekotan, Aspaldian… izenekoa aipatuko nuke (2012), bertan jasotzen baita beste zuzeneko emanaldi bat, bideoa barne, Otsozelai harpeetan egina hori ere. Musikariak: François Rosse, Mixel Etxekopar, Christian Vieussens, Jean-Xarles Sans, Jose Le Piez eta Jean-Louis Hargous.

Outside daude maizegi gure aditu kulturalak… baina bereak ez du poetarenarekin zerikusirik.

Musikarien historian kontu berria izan da diskografia baten inguruko karrera irudikatzea. Halere, ohitu gara kantari batengan pentsatzen haren disko zerrenda errepasatuz. Grabaketa eta zabaltze teknikek baldintzatu dute XX. mendeko musika eta, oroz gain, musika herrikoia –pop, rock, etab.– kontsideratzen dena. Baina ez da hori gertatzen hainbat musikarirengan, batez ere “izar” bilakatzen ez diren horiengan, edo musika zuzeneko “sormen ekintza” gisa ulertzen dutenengan. Horien artean kokatu behar dira estilo anitzeko musikari garaikide asko, eta, haien artean, inprobisatzaileak eta jazz estilo guztietakoak.
Beñat Achiaryk ez du bere ekimen artistikoa estilo edo lerro jakin bati lotu. Berdin ari da Zuberoako kantutegiarekin eta hango molde klasikoenekin lanean (pastoraletatik basa-ahaideetara) edo jazz edo rock talde abangoardistenekin. Eta diskografiari dagokionez, oso zabala bada ere, bere ibilbidearen zati bat baino ez du islatzen. Badira egitasmo asko sekula grabatuak izan ez direnak, eta baita musikari garrantzitsuak bere ibilbidean, zeintzuekin grabaziorik burutu ez duen. Hala nola Pascal Gaigne, Urria taldearen hondarrean, 80 hamarkadaren hasieran; edo Michel Portal, kontzertu askotako kidea hamarkada luzeetan.
Grabazioak, berriz, heterogeneoak izateaz gain, barreiatuak daude hainbat leku eta zigilutan, eta ez dira eskuratzeko errazak. Azkenik, eta bere lan egiteko moduagatik, zuzenekoak dira erdiak baino gehiago, eta beti daude beste musikariren batekin edo talde batekin elkarlanean eginak (The Seven Circles du bakarkako salbuespena). Maila bereko sorkuntza eta bilakaera konpartitua da, betiere, ez “izar” baten inguruko apaindura musikala, beste kantari gehienen kasuan bezala.
Hori guztia kontuan hartuta eta oso modu eskematikoan bada ere, bost esparru proposatzen dizkizuet haren diskografia nolabait ordenatzeko:

1. Estudioko disko estandarrak. Hemen 1988ko Arranoatik abiatu eta 2008ko Larrosa salbaiak grabaketarainoko lanak hartu behar ditugu kontuan. Guztira, sei lan sartzen ditut hemen (aipatuez gain, Ene kantu ferde eta urdinak, 1989; Lili purprea, 1991; Leitza larrea, 2000; eta Avril, 2007). Haien ezaugarriak: dozena inguru kantu, luzera estandarrekoak eta Beñaten kantua (hitzak garrantzia handia du, baina baita hitzik gabeko kantuak ere) interpretazioen erdian kokatua. Xehetasunetan sartu gabe, eta sei hauen artean bat aukeratu beharko banu, Elkarrek 1989an argitaratutako Ene kantu ferde eta urdinak LPa hartuko nuke.

Aukera honen arrazoietan sartu gabe, esan behar da nahiko disko oharkabea suertatu zela (Elkarrek ez zuen LPa CD formatura pasa ere egin, bere katalogoko gehientsuenekin gertatu bezala) eta CDan Silex frantziarrak argitaratu zuela 1991n.

2. Beste musikari baten inguruan sortutako proiektuak (horiek ere estudiokoak, gehienetan). Hamar-hamabi grabaketa kontatu ditut hemen. Aurrekoetan homogeneotasun formala dagoen bezala, hemen barietatea da nagusi: jazz musikarien proiektuak dira batzuk (Michel Donedarena Terran eta Andy Emlerena Mega octeten), flamenkoak besteak (Près du coeur sauvage eta La cité invisible); rock edo folk taldeak (Etage 34, Sakya edo Stve Beresford-en Le extraordinarie jardin de Charles Trenet, kasu) edo euskal abesbatzak (Euskal kantak Ama-lur taldearekin egindakoa) eta sailkaezinak (Francesco Forges-en Desapartactions edo Erwan Keracec-en Urban pipes, besteak beste). Ezinezkoa egiten zait haien artean bat aukeratzea, guztiz diferenteak baitira.

3. Zuzeneko eta estudioko inprobisazio lanak. Esparru hau Europako free-jazz mugimenduaren barnean kokatu behar, non Beñat ondo aitortutako kantaria dugun. Zazpi lan sailkatu ditut bertan (aurreko zenbait erraz ipini litezke bertan ere, mugak ez baitira inoiz gardenak): 1989ko Kantuz, lehena, eta 2005eko Celebration du contre-jour azkena (tartean Achiary-Carter-Holmes, 1994koa; Ce n’est pourtant, 1996koa; Temps couché, 1998koa; The seven circles, 2004koa eta Earthly bird 2015ekoa). Bi lan azpimarratuko nituzke hemen: Celebration du contre-jour eta The seven circles. Arrazoiak aunitz dira. The seven circles, gainera, Beñatek bakarka grabatu duen lan bakarra da (zuzenean, bere ahotsa eta perkusioekin).

4. Esperimentazioa musika elektronikoaren eta garaikidearen arloan. Esparru hau ere berez da zabala, eta bost dira Beñatek egindako grabaketak: bi Jean Schwarz-ekin estudioan burutukoak (1997ko Itzala eta 2000ko Dilin Dalan); bi Didier Lasserre perkusionistarekin (Hors ciel izenburupean) eta bat Cassini haize laukotearekin, 2009ko Le peuple des falaises). Azpimarratzekoa da Schwarzekin egindako kolaborazio luzearen isla diren horiek, besteak-beste Joxan eta Jesus Artzek 80ko hamarkadatik aurrera musikari garaikideekin egindako lanaren apurra ere jasotzen dutelako; horren adierazlea, Dilin Dalan gogoangarria.

5. Proiektu poetikoak. Poesia idatzia oso presente egon bada betiere, badira grabaketak horrela sailkatu genitzakeenak: Joxan Artzerekin (eta beste hainbat musikarirekin) ondutako Goñiko zalduna, 1994koa; eta Oihana auhenka, 2000koa azpimarratu behar. Beste hainbat: 1992ko Le livre des traditions, 1999ko Recontres, 2012an Guylaine Renaud-ekin ondutako Beatiho eta 2015eko Ezkia haizean kantari, Itxaro Brodaren poema sortarekin; eta zenbait pastoralentzat ondutakoa (1997ko Jean Martin Pueyrredon-en gainekoa eta 2014ko Gerezien Denbora hiri pastorala).

OHARRA: sarean ere oso sakabanatua da Achiaryren diskografiaren inguruko informazioa. Youtubeko bideoak, berriz, kalitate eskasekoak. Halere, bada informazio ordenatua BADOK.info, euskal musikaren atarian.

Joan den udan ETBk eskaini zuen Imanol Larzabali buruzko dokumentalaren ondoren, bi inpresio jaso nituen batera: lehena, “bere hurbilekoak entzunda, zauriak zabalik dirau”; bigarrena, “hamar urte behar izan dira halakoetan egin ohi dena egin ahal izateko, hau da, bere hurbilekoenei, familiakoei, lagun minei edo musikari lankideei ahotsa emateko, haiek izan ohi baitira ezinbesteko lekukotasunak ondorengo gogoeten oinarri izan daitezen”. Aitzitik, Imanolen ibilbide gatazkatsuagatik, antza, ez ziren izan hurbilenekoak hitza hartzen lehenak bera hil ondoren, distantzia batera geundenak baizik.

Jakina da hurbilenekoei behar den distantzia falta ohi zaiela ur zaurgarrietan murgiltzeko. Doluaren funtzioetako bat baldin bada zorrak kitatzea gertakari traumatikoak sortzen duen bidegabekeriaren bizipenarekin, eta nire inpresioa egokia bada, lan zaila izan da Imanolen ingurukoenen kasuan. Zer gertatzen da horren ordez? Kontradikzioz eta kontrastez betetako ibilbide bat berdintzera eta sinplifikatzera jotzen dela, norberarentzat problematikoak ez diren ziurtasunekin geratzeko, tragediaren zioa guztiz kanpoan utziz.

Alderdi “humanoak” azpimarratzen dira, idealei loturikoak, “bere askatasun egarria” edo eskuzabaltasuna; “Imanol ona zen, onegia agian gure gizarterako”, esaterako. Edo bere dohain artistikoak: ahots sakon eta ederra, melodiarako gaitasuna… Hauek denak egiatzat hartuta ere, norbere kontsolamenduaren mesederako baino ez dira; ezer gutxirako balio dute gizonaren patu tragikoa ulertzeko. “Oso krudelak izan ziren berarekin, berak aldarrikatzen zuen askatasunez lan egin zuelako” eta antzeko baieztapenek ez dute gehiegi laguntzen ibilbide korapilatsu bat ulertu edo korapilo haiek gure baitan askatu ahal izateko. Baieztapen horiek badutelako ifrentzu bat, alde humanoan nahiz artistikoan: “ontasun” hori ez dugulako gratifikazio premiarik gabe gauzatzen; inguruko jakin batzuen krudelkeria norbere auto-suntsipenarekin osatzen delako. Edo ekarpen musikal eder bat izan litekeelako aldi berean kontserbadorea oso…

Arazo korapilatsu hauei aurre egin ezinean, beste bide bat ere aukeratzen da: hildakoaren bizitzaren zati batean azaleratu zen alderdi batekin geratzen gara: izan frankismoaren aurkako engaiamendu erradikala (“gainontzeko kantarien metafora epelak bere arriskuaren eta zuzentasunaren aurrean…”), izan jazarpenaren kontrako posizio salatari aitzindaria (Yoyesen hilketa salatzerakoan, ondoren etorriko zen “Beldurraren kontrako” kontzertuaren egokitasun zalantzazkoan…). Egia edo Arrazoia besteak baliogabetzeko arma bezala erabiltzea modu absolutu batean, hori guztia probetxu eskaseko kontua da, Imanolena bezalako ibilbide batean denok aurkitzen dugulako deseroso egiten zaigun zerbait, eta horri erreparatzea izan litekeelako bere memoriara enpatiaz hurbiltzeko egin genezakeen ariketarik baliagarriena.

Azaroaren 8an eta abenduaren 7an Donostian egingo zaizkion kontzertuak izango dira ziurrenik haren omenezko azken ekitaldi publikoak. Orain arteko gehienek gehiago izan dute pribatutik, edo sozialki eta politikoki interesatuegiak izan dira. ETBko dokumentalean bezala, atzerapen handiz bada ere, bete beharreko hutsune bat osatuko dute. Aldi berean, hala ere, ahulezia kolektibo nabarmen batzuen erakusle izango dira, Imanolen kasua oro har hartuta: kritika zintzoa egiteko dugun ikararena, edo komunikazio publikorako ahuleziarena; maila guztietako sektakerien haziak eta hauen etengabeko elikagarri.

Estimatzen dugun kultur gizon edo emakume bat hiltzen zaigunean ez dugu zerura edo infernura bidaltzen. Lehenera, hartan sinesten ez dugulako, eta bigarrenera, horretarako nahikoa dugulako bizitza. Halakoetan, eta Imanolen kasuan hamar urteko purgatorioan utzi ondoren, linbora bidaltzen dugu, eremu lanbrotsu eta aseptiko horretara. Linboaren eremu hotz horretatik bidaltzen dizkiguten seinale gero eta urrunagoekin elikatuko ditugu gure sentimendu eramangarrienak, eta, gogoan gordetzen ditugun heinean, bere ekarpen artistiko interesgarrienak indargabetuak geratuko dira erabat. Hildako kantari enblematikoenen kasuan, aski da gehien gogoratzen ditugun kantuei erreparatzea, konturatzeko ezen haiek berek azken urteetan ibilbide oso bat laburbiltzeko egin zituztenen aldean guztiz bestelakoak direla –gogoratu Xabier Leteren edo Laboaren kasuak, urrutirago joan gabe.

Irudipena dut Imanolek argitaratu zuen azken diskoaren minean dagoela bere azken hitza (2002ko Versos Encendidos hartan), erdarazko hamabi piezen artean tartekatu zituen hiru euskarazkoen esanguran hain justu, eta uste dut mereziko zukeela disko hori eta kantu haiek egunotan berrentzutea. Bi dira Lizardiren hitzekin ondutakoak (“Zer goibeltzen zaitu, maitea, arratsero?” galdetuz abiatzen den Arras gorri, eta Mendi gaina –Lizardi bilakatu zen azken Imanolen euskal poeta?–), eta Barne Bidea kantuan, berriz, Arestiren hitz hauekin tartekatuak —“Ez naiz kejatu nire denporan / ez dut egundo esan ai / zeru azpiko aldian ez dut / inoren kalte izan nahi”—, Leteren hauek azaltzen zaizkigu: “barne bideak hain bihurriak / argitzen dizkit gau isilak /argitzen dizkit loaren mugan / paranoiaren amets beltzak…”.

Badirudi Imanolen azken hitzek ez dutela oraino esanahirik galdu.

Denok diozue ni, Nelson Mandela, heroi bat izan naizela, iraultzaile bat, santu bat agian, zuen txikitako amets ederrak edo amets gaiztoak pizten zituen haietako baten antzekoa… Baina ez da halakorik, aspaldian hil bainintzen ni.

Kontatuko dizuet gertatutakoa.

Mila bederatziehun eta hirurogeita lauan izan zen. Etsaiek harrapatu ninduten, kolpatu, torturatu eta hiltzera kondenatua izan nintzen. Baina ez urkamendian, soka batetik zintzilik anaia asko bezala, propio ni bezalakoentzat sortutako infernuan hiltzera baizik. Kare meategiko harriak txikitu behar nituen egunean hamaika orduz, egun bakoitzeko indarrak akitu bitartean. Harriari ematen nion kolpe bakoitzean neure burua kolpatzera kondenatua izan nintzen berrogei eta sei urterekin.

Hamabi urteko infernua izan zen hura zulo erre hartaraino mila bederatziehun eta hirurogeita hamaseian suzko haize batek Mandelaren azken arrastoa deuseztatu zuen arte. Eskola-ume eta gazte matxinatuen deiadarraz sortua zen haize bortitz hura, eta Soweton pizturiko sumendian zuen iturburua. Eskola-umeek eta gazteek eragina, gure seme-alabek, kalean dantzan, ihesean tirokatuak, hilak zirenek piztutakoa.

Hector Pieterson eraila, 1976

Urtebete geroago Stephen Biko gaztea, Sowetoko borroka haiek antolatzeko sortutako nire semea, torturapean hil zutenean gertatu zen nire azken suntsipena, bigarren heriotza, enegarrena, erabatekoa… eta baita mirakulua ere: zuek ulertzeko moduren batean esateko,

Stephan Biko, 1976

hilda eta infernura kondenatua zegoen hura, berpiztu egin zen, nire arbasoen hizkuntzan murmurio bat desertu errean ur txorroka bihotzak zeriona: Yihla moja! , yihla moja! Betor izpiritua!, entzuten nuen gelditzen zen guztia argiztatzen. Eta ez zen izpiritu hura Nelson Mandelarena; Hector Petersonenena, Soweton hil zuten hamabi urteko mutiko harena baizik,

eta Stephen Bikorena , nire baitan biztu zirenak.

Ezaguna duzue ondorengo istorioa, gaur arte hogeita hemezortzi urtez jarraitu duena: berpiztutako gizon hark jarraitu behar izan zuen zenbait urtez kare harriari mailukadaka, baina mailukada bakoitza, orduan, ez zen dagoeneko existitzen ez zen Mandelaren buruaren aurkakoa, esperantza irrazional bat bizteko balio zuena baizik. Eta askatasuna, eta amodioa…

Esango didazue guztiau ipuin bat dela, eta ni kartzelatik irten ondoren, hildakoak –umeak eta gazteak–, poliziak tirokatuak jarraitu egin dutela. Egia da; heriotza horietako bakoitzak nire arima berria kolpatu du oraino, eta dagoeneko ez dut mailurik, ez kare-harririk kolpe horiek itzularazteko.

Horrek eragin dit azken heriotza hau, izpiritu erratuen mundura berpizturiko arima gazte hura betikoz itzuli duena.

Baina esan beharra nizuen hogeita batgarren mendeko bigarren hamarkadan hil den agure hau ez dela, ez, Nelson Mandela; ezta Hector Peterson edo Stephen Biko ere, mailukadaka kare-harria txikitzen hiltzera kondenatua, kalean tirokatua eta komisarian torturaz eraildako haien errautsetatik –zuen saindua, iraultzailea edo bakearen heroia deitzen duzuen hori– biztutako izpiritu baten aztarna baizik, hiltzeko prest dagoen edozeinengan betiko iraun lezakeen arnasa bizigarriaren oihartzun etengabea.

74 urte beteak zenituen orain ez asko amaiera heldu zitzaizunean, bizitza txundigarri batek akituta. Makulu batez mugitzen zinen tirri-tarra, itsutzen hasia eta tratamendu gaiztoko minbizia antzeman berria. Argi zeneukan gutxi gelditzen zitzaizula, baina ezin asmatu norberaren amaiera. Testamentua eginda (El día que yo me vaya), eta gogo txarrez zinen agonia luzeetarako –ospitaleak, tratamendu luze eta mingarriak, ingurukoen balakuak…

Bizitza oso bat, dagoeneko, kontu kantari, erregeen modura bapo pasatakoa gibelean, 17 urterekin botila batzuk lapurtzeagatik eman zizuten kartzela utzi eta eskale hark “printze” deitu zizunetik, alajaina!. Kaleko ezezagun hark eman zizun sermoi zahar baten berri: “Zorionekoak bihotzez behartsu direnak, haiena baita Zeruko Erreinua. Zorionekoak negarrez daudenak, haiek izanen baitira kontsolatuak. Zorionekoak bihotz gozokoak, haiek jabetuko baitira lurraz. Zorionekoak justiziaren gose-egarri direnak, haiek izango baitira asebeteak. Zorionekoak errukitsu direnak, haien esku egonen baita errukia. Zorionekoak bihotz-garbiak, haiek baitute ikusiko Jainkoa. Zorionekoak bakezaleak, Jainkoaren seme-alabak izanen baitira deituak. Zorionekoak justiziarengatik pertsekutatuak, berea baita Zeruko Erreinua”. Mendeetan zehar asko eta askok harrituta entzundako hitzak… Baina oraingoa bestelako gaia zen: hiltzen asmatzearena, alegia.

Ezin esan zeu izan zinela bere bizitzaren “diseinatzailea”. Jaiotzeko egun bat baino falta ez zitzaizunean, aitak etxetik alde egin eta zazpi seme-alabekin utzi zuen ama. Etxe hura aitaren familiakoa omen zenez, kanporatuak izan zinetan ondoren, eta bederatzi urtez ibili zineten alderrai, Buenos Aireserako bidean, hotzak eta goseak nonahi. Bederatzi haietatik, hiru hil ziren gurutze-bide hartan, eta zuk ez zenuen hitzik esaten asmatu edo nahi izan 6 urte bete bitartean. Bederatzirekin Juan Domingo Perón presidentearen aurrean paratu eta lana eskatu omen zenion, baina ez zen lanik zu bezalako batentzat. 14rekin, kartzelan, apez batek erakutsi zizun irakurtzen eta izkiriatzen, eta liburuak egin zenituen maitale horrez geroztik. Apez hura izan zen handik ihes egiten lagundu zizuna.

Ikasia zenuen ordurako gitarrari soinuak ateratzen eta milongak kantatzen. Asmatu egiten zenituen eta ahaztu berehala, norbaitek No soy de aquí, magnetofoi txar batean grabatu zuen arte. Kantu hura mundu mailako arrakasta bihurtu zen, garaiko kantari ospetsuenen ahotan… Ikasia zenuen ordurako eskerrak emateko modu berezi hura; ura nora, zeu hara, eta aberatsa eta ezaguna bilakatzearen istripuak ez zintudan zapaldu ere.

Hobe gauzei bere izenez deitzen jarraitzea, handi-mandien harropuzkerien mende geratu beharrez, garraztasunik gabe zeure maneretan (Señora de Juan Fernandez, Pobrecito mi patrón, El diablo es un señor…).

40 urte zenituenean, 18ko neska bat ikusi zenuen afaltzen ari zinen jatetxean, ondoko mahai batean bere gurasoekin, eta “zure emaztea” zela jakin omen. Haiengana hurbildu eta hala adierazi zenien… eta eskutik hartuta atera zineten jatetxe hartatik –ez ote da garai hartakoa Estas manos–. Munduan zehar pasa zenituzten ondorengo lau urteak, zuen alaba jaio zen, eta haurrak urtebete zuelarik, bere amarekin hegazkinez zihoazelarik, jausi egin zen hegazkina. Inor ez zen handik bizirik irten, eta ahal izan zenuen aurrera ere Este es un nuevo día kantatu.

Imanol Uribek, zine zuzendaria, zure bizitzari buruzko film bat egitea pentsatu zuen. Zure bizitzaz hasten zinenean, imajinazioaren gehiegikerien kontuak zirela pentsatzen omen zuen beti, egiaztatzearen ebidentziaren bat azaltzen zen bitartean…

Baina, esan bezala, hil beharra zegoen, eta despedidarako bira bat egitea otu zitzaizun maitatuen sentiarazi zintuzten lurraldeetan barrena, Erdialdeko Amerikan. Amaitua zenuen kontzertua Guatemalan gau batez, eta Nikaraguara zindoazen. Zain zeunden aireportura eramango zintuen taxiari, zure heriotza-aingerua bertatik azaldu zenean. Fariñas Fonseca zuen izena, Managuako zure kontzertua antolatzen zuen enpresa-gizona, eta bera ere zure bidaia bera egitera zihoan, hotel beretik aireportura. “Atsegin handiz” bere gonbiteari erantzun, eta bere autoan igo zinen, azkenaldian zenuen arazotxo hura modu horretan konponduko zen axolagabe. Avenida de la Liberación zuen izena kotxea tirokatu zutenean ibiltzen ari zineten etorbidek.

Cabralen hilotza

Erromes bezala aurkezten zenuen zeure burua, lehen klasean askotan bidaiatzea tokatu bazitzaizun ere, eta ez zinela inongoa, eta nonahikoa zinela (Vengo de todo el mundo). Ez zitzaizun burutik ere pasa behin ere etxe bat erosi eta nonbait sustraitzea. Eta distantzia horretatik, hain egiten zaizkigu sinesgaitzak eta benetakoak kantatzen dizkiguzun kontu horiek, ateoek ere gustura entzuten zaitugula Jainkoaz berbetan.

Beti arte, Facundo.

Kantu bat norbaitek kantatua denean bizi da, eta, batez ere, ozen kantatua denean. Badira kantu batzuk bizirik dirautenak, beti dagoelako norbait bera xuxurlatzen edo intonatzen. Gurean horrelakorik balego, ez da dudarik, Laboaren “Txoria txori” litzateke. Hain egin da tolesgabe geurea, beti gaude prest kanpoko edozeini entzunarazteko eta kantarazteko. Baina, ba al dago dena erakusterik? Ba al du dagoeneko pudoreak –ahalkeak, lotsak– betekizunik?

Ez gaitezen, halere, aldez aurretik berotu. Ezen, aurreko galderei erantzun ahal izateko, gai izan beharko genuke benetan zer erakusten ari garen jakiteko, eta zenbait adibide ikusita, zalantza handiak sortzen zaizkit horri buruz.

“Txoria txori” kanta ederra da, zalantzarik ez, baina horrek soilik ez du bere fenomenoa esplikatzen. Denis Laborde etnologo ezagunak zabal jorratu du haren gaia L’homme qui s’adressait à chacun de nous. Txoria txori et l’invention sans cesse renouvelée du chant basque (“Gutako bakoitzari hitz egiten zion gizona. Txoria txori eta euskal kantuaren etengabeko asmakuntza”) lanean. Ezaugarri batzuk beharrezkoak dira halako fenomenoetan, eta horretaz dihardu Laborderen ikerketak: erraza behar du izan kantatzeko eta, batez ere, gure belarritik eztarrira doan bide hori –erraiak tarteko– inongo oztoporik gabe egiteko ahala ukan. Egia bada, eta hala uste dut, “talde bat erabateko inplizitutasuna duen soinu instalazioan bizi” dela, eta bertan entzuten denak eraginkorra izan behar duela taldearen partaidetza indartzeko, instalazio horrek ezinbesteko du “taldeak berezko dituen promesak bideratzeko adostasuna berrestea” (Sloterdijk)… Eta guk txoria dugu maite. Baina, zein txori? Eta, batez ere, nola maite dugu?

Galdera hauek erantzuteko gogoeta mamitsuetan barneratu beharrean, zuzenagoa iruditzen zait geure buruari erreparatzea txoria txori kantatzen ari garenean. Nola eta non kantatzen dugun antzematea, agerikoa baita egungo “gardentasunaren gizartean”, denen agerian egiten dugula, harro. Edo nola goxatzen ditugun geure barrenak modu ikusgarrian besteengandik entzutean. Horren adierazlerik nabarmenetakoa da Anne Etxegoienen azken bideo arrakastatsua. Haren “Hegoak” oso ikusia izan omen da, ez bakarrik gurean, baita Frantzia osoan ere (hala zioen behintzat El Diario Vasco-k), eta haren diskoa, Les Voix Basques, urrezkoa izatera iritsi omen (60.000 ale salduak, alajaina); zorionak.

https://www.youtube.com/watch?v=HvJxSnYWdp0&ab_channel=LesVoixBasquesVEVO

Hendaiako itsas labar eta hondartza ikusgarria; alboka eta danbor hotsak airean lehen konpasetik. Gizon taldea muino berdean eta neskaren begi ameslariak zerura; arranoa hegan. Segundo erdiko planoak guztiak, publizitate eskolek agindu bezala; mezua subliminala behar du, ikusgarri bezain iheskorra, irudi talka soilak behin eta berriz errepikatuak. Musikak giro epikoa sortzen du, gizon ahots sarkorrak hondoa, emaztea urruti, iheskor. Ahots goxoa azkenik, gorriz beztituko neska xarmantaren ahotik: “Hegoak ebaki banizkion…”; gizon zailduen arrapostua gero: “Bainan horrela…”, bat eginik, finean. Paisaia eta irudiak behin eta berriz errepikatuak: itsas ertza airetik, gizonak beti taldean, zelaiak, neskaren soslai goxoa, mendiko gaztelu aztarnak, jauregiak, besoak hegan, berriz arranoa… Guztiok bat egingo dute azkenik, neska erdian, gizonak babesle: bere soineko gorria, xuria behar du orduan, elizaren aldarean baitaude. Gizonen lehen planoak berriro mendian, irriño behartuak, hots sarkorrak…

Lekutan geratzen dira Koldo Izagirreren xehetasunak Imanolek kantu eder bilakatutako “Nire euskaltasuna”–n: “baso bat da (eta ez du zuhaitz genealogikorik), dorre bat (eta ez du Alostorrerik), bide bat (eta ez du zaldizkorik), lore bat (eta ez du aldarerik), itsaso bat (eta ez du almiranterik), liburu bat (eta ez du sotanarik), mundu bat (eta ez du Amerikarik), bertso bat (eta ez du txapelik), pekatu bat (eta ez du mea-kulparik)”. Izan zitekeen hori guztia nire euskaltasuna (basoa, dorrea…), baita beste hainbat gauza ere, baina kantuan eta ez du haietan zegoen azentua. 80ko hamarkadako kontu zaharrak nonbait. Guk pekatu eta hoben guztien aurreko lekura nahiko genuke jauzi egin, hegan hobe; orduko tentsio haiek guztiak gainditu, ezabatuak izanak balira lez. Bizi dugun aro berriak dena berdindu nahi luke…

Nire aldetik, Laboarenaz gain, nahiago Maria Berasarteren bertsioa Aviron Bayonnaisen zale oldarrena baino; nahiago 2010ean Bidehutsek ondutako Txinaurriak. Mikel Laboari ikasitako kantuak lanean Akauzazte taldeak egindako bertsio ausarta: txoria txori, esaten da behin eta berriz, zarata zapaltzaile baten azpitik apenas entzungai. Ondorengo hitz ezagun guztiak ez dira kantatuak izatera ere ailegatzen, kantuaren aurreko ahalegin itoan geratzen dira zarata horren zamapean.

Egokiagoa garai bateko eta egungo metafora gisa.