(Artikulu hau ARGIA astekariak argitaratu zuen 2021eko martxoaren 07an).

Apirilaren 11n (2021) egingo da lehendakaritzarako hauteskundeen bigarren itzulia Ekuadorren. Azkenean, Andrés Arauz eta Gillermo Lasso lehiatuko dira. Azken honekin bigarren posturako lehia estuan aritu den Yaku Pérezek –egun luzez bigarren postuan– irregulartasunak salatu ditu. Politikari indigena hobeto kokatzeko hainbat pista ondoko analisian.

2019ko udako arratsalde hartako azken orduan, Yaku Pérezek bere bulegoan hartu ninduenean, banekien denbora preziatua lapurtzen ari nintzaiola. Goizeko zortzietatik gauera arte edozein motatako herritar taldeak entzuten pasa zuen eguna –horretarako zituen erreserbatuak asteko bi egun oso, gure lehendakariaren mailako prefetak–. Sekulako akidura sumatu nuen haren begitartean, baina baita sakon-sakonean ernatutako pazientzia ere. Horren jakitun, bi galdera prestatuta nituen, funtsean Ameriketako indigenen erresistentziari zegozkionak eta, zehatzago, XX. mendean gauzatutako bi baga iraultzaileen inguruan.

Lehena, altxamendu armatuena izan zen (Kuba, Nikaragua eta gainontzeko herrialde guztietako gerrilla iraultzaileak). Bigarrena, herrialde askotako gobernuetara jaso zen gobernu progresistena (Lula Brasilen, Evo Bolivian, Correa Ekuadorren…). Hauen guztien porrotaren mikatza nabari da askorengan Hego Amerikan. Gaia ongi hausnartua zuela erakutsi zuen haren erantzunak:
“Aipatu duzun testuinguru zabal horretan, esan genezake betiko eskuinak nahiz ezker tradizionalak ez diotela erantzun egokia eman jendartearen beharrei. Biak kolonialak direlako, agian; harrapaketa eta menderakuntza dituztelako lege; patriarkatua, merkantilismoa, kapitalismoa. Eskuina betidanik izan da itxiagoa, atzerakoia, kolonoen oinordekoa inguru hauetan, oligarkikoa; eta ezkerra jendearen eskubide zapalduen izenean altxatu izan da baina, boterea ukitu duen bakoitzean, modu bertsuan urratu ditu eskubide horiek. Eskubide ukatu eta urratu horien artean funtsezkoenak dira naturarenak. Hankaz gora dabilen munduan bizi gara: “Giza Eskubideak” hitzartu ziren, baina ez oraino Ama Naturarenak. Ikusmolde antropozentrikoak bizi gaitu, errealitate kosmozentrikoa ahaztuz”.

“Eskuindarrak, liberalak, neoliberalak, modu askotariko diktadurak, ezkerreko erregimenak eta gobernuak; progresistak nahiz atzerakoiak… entzungor dira jendartearen oihu desesperatuaren aurrean”, jarraitu du Pérezek. “Eta bai, nik ere antzematen dut hirugarren baga hori, jatorrizko herrien mundu-ikuskeratik sortzen ari dena. Ekologiarekin sentibera dena, nahitaez; lehen ekologistak jatorrizko herriak izan baitziren; Ama Lurra objektu gisa ulertu beharrean, Lehen Sortzaile gisa kontsideratzen zuten, eskubidez jantzia. Jatorri judu-kristaua duten zibilizazioetan ez bezala, hortik dator gurean maitasunez ohoratzen dugun Ama Lurrarekiko begirunea”.

“Haiek –berdin Biblian ala Koranean oinarrituak izan– lurraren menderatzeaz ari dira lehen hitzetik, erauzi eta ustiatu behar den objektu inerte batez. ‘Aurrerabidearen’ izenean, ezker zaharra eta berria ez dira ildo horretatik desbideratu, funtsezko ikusmoldeak daude hemen talka egiten”.

Hamaika ñabardura egin geniezaieke baieztapen horiei, baina ahaztu gabe geu garela kolonizatzaile haien oinordekoak eta Yaku Pérez, berriz, behin eta berriz desagertzera bultzatua izan den populu batzuena: eta ez bakarrik espainolen eskutik, haiek ailegatu baino lehen inken inperioren sarraskia jasan behar izan baitzuten (Irakurri elkarrizketa osoa).

Europako ezkertiarrak –eta gehien nabarmentzen diren mundu osokoak ere, horien eragin eta itzalpe kolonialean– kontserbadoreak gara. Gure ereduak “bi mendeko porrot loriatsuetan” atxikiak ditugu. Progresoaren mitoaren seme-alabak  gara eta eredu patrimonialaren gatibu. “Zer nahi duzu, hainbeste sakrifizio eta odol eskatu duen hamarkadetako borroka errekara botatzea?”, arrapostu egin zidan orain ez asko Kuban bizi den ezker abertzaleko ikono historiko batek. Nik, gure 1980ko hamarkadako noraezaren azterketa eta kritika egiteke genuela esan nion eta, horren ondorioz, onartu ala ez, hamarkadetako atzerapena eta erreferentzialtasun falta erabatekoa  zela hurrengo belaunaldiekiko. Nahiago kulunkatu malenkoniaz blaituriko gazte garaitik datorkigun oroitzapen galduetan. “Gurea, eskuzabala izan zen eta zenbait gauza lortu dugu, garai haietan amestu ere ezin genituenak”.

Iraganeko betaurrekoak
Azken urteko krisiak erakusten duena, aldiz, beste zerbait da, baina ezker kontserbadoreak nahiago du ezer berezirik ez zaigula gertatzen ari aldarrikatzea. Fisikoki desagertzen ari den belaunaldi bati itsatsita geratu zaizkio errealitatea begiratzeko orain hamarkada asko jarritako betaurrekoak, eta nahiago du bildu duen botere apurra edo itzal handia bere lotsak ala nagiak estaltzeko erabili.

Horren jakitun aipatu nion Yakuri oso eredu sakonen arteko talkaz ari ginela, eta Ekuadorreko indigenen artean sumatzen nuen erresistentzia motek nire eskemetatik kanpo geratzen zen zerbait erakusten zidatela. “Non dago zuen indarraren iturburua, non zuen esperantzarena?”, bota nion azkenean, lotsagabe.

“Esperientziak esaten dit ez dagoela ezinezkorik. Orain hogei urte zoro batzuen ameskeria zirudien herri-galdeketa bat antolatzea multinazional txinatar handi bati aurre egiteko Kimsakotxan. Eta gertatu berri da. Komunitarismoa edo biozentrismoa izenekin adierazten duguna azaleratzen denean, muga ideologiko zaharrak gainditu egiten dira. Hori kapitalismoaren, sozialismoaren edo komunismoaren esparru ideologikoen gainetik suertatzen ari da. Ez diet aurreko ahalegin askatzaileei uko egiten, halere; baina onartu behar motz geratu zirela jatorrizko herriak begiratzeko orduan, genero auzian, naturaren eskubideak ulertzerakoan”.

“Horrexegatik sortzen dira proposamen berri hauek, ez direnak eskema itxi batzuetara murrizten; ikusmolde zabal, ireki, interkultural eta plurinazional batez elikatzen dira. Ez gara sektarioak, ez gara ‘indigenistak’, hitz horrek izan duen zentzu murriztailean. Eta hortxe bertan pizten dira esperantzak, ametsak, utopiak… gazteen bultzadagatik. Horiek gabe ez goaz inora. Gazteak jabetzen ari dira larrialdi klimatikoa zibilizazioaren larrialdia dela. Eta berezko duten irreberentziaz, ausardiaz hausten dituzte eskema eta eredu zaharkituak eta kalean daude Yasuniren defentsan, Tipnisen defentsan, Amazoniaren defentsan eta, beste behin, bestelako mundu bat posible dela irudikatuz. Ikusmolde berria da: ekintza txikiak sustatuz eragin globalak izango direla uste duena; hemen edo Indian uraren defentsan ari garenean Himalayan du eragina; Danubio ibaiari gertatzen zaionak ondorioak ditu Madagaskarren. Ezagutza zientifikoa eta antzinako mitoak eta erritoak, haien ikonografia indartsuarekin bat datozenean, posible da gazteekin eta haiek diren esperantzarekin elkartzea”.

Isildu nintzen orduan, bururatu zitzaidalako hitz hauen oihartzunak “historia” izendatzen dugun horren oso aurretik zetozkidala, eta oihartzun horren aginteak errespetu sakratua merezi zuela.

Europako ezkertiar kontserbadoreak Ekuadorreko azken hauteskundeetan Rafael Correa ustel totalitarioaren alde lerratu dira, hura baizen progresoaren aldeko “alternatiba egingarri bakarra”. Ezin dute ulertu Yaku Pérezek ordezkatzen duena beste zerbait dela eta, ulertu ezean, eldarnio beltzaren zorabioan galtzera dira kondenatuak, bizitzak ez baitu barkatzen, eta hura ez baita elikatzen zaharron lorietatik.

(“Indigenen olatu berria” izenburupean ARGIAn argitaratutako artikulua: https://www.argia.eus/argia-astekaria/2667/indigenen-olatu-berria)

Kontinente bat zabalegia da edonorentzat, lur osoaren dimentsioa izan baitu beti. Lur horretatik harago zabaltzen dira ozeanoak eta zeruak, eta infinituaren nahiz transzendentzia ororen sinboloa den ortzi-muga. Baina Amerika –Abya Yala, bertako jatorrizko herrientzat– ez da kontinente soila. Asiarekin batera zabalena izateaz gain, munduaren ipar-hegoa guztiz zeharkatzen duen bakarra ere bada –imajinatu Europa osoa eta Afrika, bat eginik.

Unibertso horretan Ekuadorrek leku berezia bete lezake, ez soilik munduaren “gerrian” kokatua delako, baita ere ipar-hego tentsio- eta dispertsio-gune gisa ere uler dezakegulako. Estatu amerikarren independentzien garaian “Kolonbia handiaren” parte izatera bultzatu zuten batzuk, eta Peruren parte bihurtzera besteek honekin azken gerra 1995an amaitu zen–. Aldamenekoen ondoan “txikia”, kontraste handiak gordetzen ditu alde guztietatik: Andeetako herriak, Amazoniako eta kostako kulturak; desertua eta oihana, hiru mila metrotik gorako hiriak eta itsas tropikalak; jatorri guztietako jendartea eta, bate ere, jatorrizko herriak, indigenak, populazioaren zati nabarmena eta, batez ere, egituratuena, sozialki indartsuena.

Ez da ohikoa hango berriak jasotzea munduaren alde honetan, baina joan den urriko herri-altxamenduak normalean kontuan hartzen ez ditugun zantzuz beteta heldu zaizkigu. Horra zantzu horietan arakatzeko zenbait arrasto.

Pentsatzen jarrita –hilabetea da Ameriketatik itzuli nintzenetik–, kontinente bat, edozein dela eta, handiegia, zabalegia, besarkaezina da edonorentzat, lur osoaren dimentsioa izan baitu beti. Lur horretatik harago zabaltzen dira ozeanoak eta zeruak, eta infinituaren nahiz transzendentzia ororen sinboloa den ortzi-muga.

Hilabetetik gora behar izaten zuten garai bateko itsasontziek Europatik Ameriketara heltzeko; denbora luze bat baliabide murritzekin, neurriz kanpoko sakoneko, indarreko eta apetazko bitarteko bat zeharkatzeko: ozeanoa. Ulertzekoa zen, beraz, orain 500, 400, 200 urte onik ailegatzen zirenak, beren buruak lur berrira bota eta Jainkoaren faborea eskertuz, haren misterioaren edo ikaragarriaren azpian, ezer-gutxi sentitzea.

Asko aldatu da pertzepzio hori Madrilen edo Parisen hegazkina hartu eta, ordu batzuen bueltan –egun oso bat ere ez–, New York edo Buenos Aireseko aireportuan lurreratzen denarentzat. Baina gorputzak sumatzen du desplazamendu bortitz horren golpea; jet lag deitu eta ordu-aldaketari egozten diogu, saihestezinezko eragozpen txikia bailitzan –buruko mina, gorpuzkera arraroa…–. Ez gara indio haien modukoak; espedizio bateko lanabesak mendian gora garraiatzeko kontratatuak izan eta hirugarren egunerako lurrean eseri eta geldirik eta isilik geratu zirenak bi egun osoz. Alferrik izan omen ziren erreguak eta mehatxuak. Denbora hura pasa ondoren altxatu eta segitu omen zuten, ugazaba zuriei inongo eskaririk egin edo esplikaziorik eman gabe. Gerora jakin zuten haiek arrazoia: “Azkarregi ibiliak ginen. Horregatik itxoin behar izan genuen geure arimek guregana iritsi zitezen”.

Gauza guztiok jakinda baina pentsatu gabe abiatu nintzen hiru hilabetez Ameriketara, lehen urratsean latituderik aldatu gabe, Madrildik New Yorkera. Eta bertan aste batzuk igaro ondoren jo nuen hegoaldera, Antilla txikietan bigarren egonaldia betez. Azkenik, Europatik urrun dagoeneko –baina hizkuntza europarretan, jatorri europarreko jendeaz inguraturik…– Ekuadorrera egin nuen jauzi. Amerika ez da kontinente soila. Asiarekin batera zabalena izateaz gain, munduaren ipar-hegoa guztiz zeharkatzen duen bakarra da –imajinatu Europa osoa eta Afrika bat eginik–. Horregatik diogu, agian, “Ameriketak”, pluralean.

Cuenca hiria (kartzela zaharra eta katedral berria, elkarren ondoan)

Jakina nuen eta pentsatu ere bai, oraingoan, kontinente aldaketa oro, denboran barrena egindako bidaia dela, aldi berean. Aldaketa gehiegi elkarren ondoan!: altitudez eta latitudez desplazatua (2.560 metroetako altueran zegoen hartuko ninduen Cuenca hiria, 300 bat kilometro ekuatore lerroaren azpian, tropikoan beraz); jatorri europarrekoak gutxiengoa ziren han eta, gure denboran bizituta ere –garaikideak ditugu guztiz, hori zitzaidan kezkagarriena– dagoeneko nirea ez zen denbora bateko inpresioz beteriko ingurune batean barneratzea behartzen ninduela sumatzen nuen lehen unetik. Turista kontzientziatuaren sindromeaz jota, gainera, debekatuak nizkion neure buruari hotelak ala lurralde bat ezagutzeko turisten zirkuituak. Cuencan nengoen, eta ez beste nonahi, hango lagun batek bere etxean hartuko ninduelako; eta ez nintzen handik mugituko, ez bazen bertako edonork egiten zituen bidai ohikoez gain. Hiri horretan paseatuz, bertako azoketan bazkalduz edo hango liburutegira edo antzokira hurbilduz, orain ehun edo berrehun urteko Europako girotik zerbait ukitzen nuela sumatzen nuen, baina hori ez zen errealitate garaikide baten alde bat baino. Hango parte zaharra, Gizateriaren Ondare Kulturala izendatua, kolonia garaiko arkitekturaz josia dago, baina garai bateko patioak, auto-aparkalekuak dira egun gehienak. Aldi berean, zapatariek, okinek, jostunek, abokatuek ala mekanikoek kale-mailan zabaltzen dituzte lantokiak eta, behin baino gehiagotan, bertan dute bizilekua, altura bakarreko edo biko eraikinetan. Aro digitala ailegatu izan ez balitz bezala, kale guztietan aurkitu litezkeen telefoniazko denda mordoek inpresio hori gezurtatuko ez baligute. Liburu- disko- eta DVD-dendak ere oso sarriak dira, baina ez ibili jatorrizko kopia baten bila, guztiak baitira saretik jaitsi berriak. Dolar baten truke aurkituko dituzu azken filmak. Dolar bat baita han salneurri unibertsala: dolar bat, hiru ahuakate eder; dolar bat koko-urezko botila, dolar bat eta erdi eguerdiko bazkaria… Liburu denda bat aurkitu nuen non liburuak ohiko bide komertzialari jarraitzen zioten; gainontzeko berrogei ala ehunetan liburuak fotokopiatuak ziren, itxura txukunekoak, halere.

Lehengo gonbidapenari jarraituz, fardelez inguratutako xaman batekin hartu nuen mendirako bidea, autobusez. Ez zuen, aitzitik, indio itxurarik gizon hark, baina prefektura hautatu berriak sustaturiko gazte topaketak izango zuen azken erritua zuzentzera zihoan. 2.500 metroko altuera zuen “behealdetik” 500 bat metro altuago zegoen mendialdera gindoazen, eta paisaia ere aldatuz zihoan: landa soroak eta belazeak, eukaliptoen plantazioekin tartekatzen ziren lehen mailetan. Gorago, ezezagunak zitzaizkidan espeziez beteriko oihan primarioa, baina baita etxolak eta baserriak; behiak ala zaldiak. Busa herrixka batean utzi eta jendea eta kargak garraiatzera dedikatzen ziren pick-ap auto-taxiekin tratutan sartu zen nire adiskidea. Haietako batean sartuta, berehala amaituko ziren errepide asfaltatuak eta, pare bat aldiz galdu ondoren, iritsi ginen gazteen topagunera, 100 metroetako ur-jauzi baten pean kokatua. Kazetariaren plantak eginez bilatu nuen haien bozeramaileetako bat, 200 bat izan zirela lau egunez elkartuak esplikatu zidana, Jibones ibarrekoak hartakoak gehienak, baina baita Cuenca hiriburukoak ere. Gibelean genuen ur-jauzi hura Kimsakotxatik zetorren inguru oso zabal baten ur emarien parajetik, eta topaketa hark uraren defentsaren izena zuen goiburu “Yaku Wambrakuna” kitxuaz, “Ura” eta “Gazteak” hitzak elkarrekin jarrita. Antzerki musikatu bat ari ziren gauzatzen une hartan, eta topaketa haiek laburbiltzen zuen manifestua irakurriko zuten gero: “…aztertu dugun errealitateak tristuraz eta etsipenez betetzen gaitu, baina errebeldeak gara, gure arbasoek hainbatetan bezala, esperantzaren hazi, urgentziaz behar ditugun sakoneko aldaketen alde borrokatzeko prest… Gazteok ez dugu jasoko praktika politiko dekadente hori non kontzientziak salerosten diren zenbait txanponen truke. Ez dugu onartuko ere borroka sozialen erabilera plataforma politiko gisa. Gure politika ulertzeko era doitasunean eta etikan oinarritzen da, eta dei egiten dugu helburu komunak bilatzen duten borroketan parte hartzera, hauen adierazpideen, mobilizazioen eta kulturen aniztasuna onartuz. Horrela bilakatzen dira ekintza artistiko, eta artea, kontzientzia eta borroken sendotasunaren muin”. Harritu ninduen hitz hauen tonuak, heldutasunak. Ondoren, pare bat orduz luzatu zen erritua: lur haietako lau hazi nagusiz zoruan marraztutako “txakana” zabal bat, gurutze erregular eta lauki baten gainezarpenez osaturikoa eta kolorez beteriko mandala modukoa; erdian beste haziz eginiko espirala eta kolibria. Lau adarretako bakoitzean, mundu zabalerako eta Izpiriturako ate bana; sua, kantuak, dantzak, isiluneak… Amaitzeko, “pampa mesa” deituriko otordu komunitarioa: lurrean zabaltzen den oihal luzean barreiatzen dira janari guztiak eta bertan eserita hartzen ditu eskuz, bakoitzak behar duena.

Txakana gazteen topaketan

Yaku (“Ur”) hitza oso presente zegoen inguru hartan, eta hitz hori hartu berria zuen lehen aldiz prefekturarako hautatu berri zen indigenak: Carlos bezala bataiatua izan zena, Yaku hartu berria zuen. Azken sei urtetan ECUARUNARI elkarteko presidentea zen, Ekuadorreko mendialdeko kitxua herriek azken mende erdian zuten konfederazio nagusiarena. Nire lagunek hitz egina zidaten gizon hari buruz: Azuay eskualdeko prefeta berria nabarmendua zen azken hamarkadetako uraren defentsarako borroketan; bost aldiz atxilotua eta Ekuadorreko indigenen eta baita inguruko Andeetako jatorrizko herrialde artean pertsona ezagunenetarikoa. Posible izango al zen berarekin hitzordu bat lotzea? Bai, posible zen, ateak zabalik zeuzkan egoitzara hurbildu eta idazkari bati eskaria eginez. Yakuk asteko bi egun oso erabiltzen zituen beregana hurbiltzen zen edozein talderekin elkarrizketa zuzenentzako, eta horien arteko zirrikitu batean hartuko ninduen, ni ere.

Astebete nuen tartean, eta udal liburutegira hurbildu nintzen haren liburuak irakurtzera. Abokatua izanda, justizia indigenaz idatzia zuen bere libururik ezagunena, 500 orrialdetik gorakoa; baina baita beste hainbat: Agua u oro. Kimsakocha, la resistencia por el agua (“Ura ala urrea. Kimsakotxa, uraren aldeko erresistentzia”), Reforma educativa y etnocidio cultural (“Hezkuntza erreforma eta etnozidio kulturala”) ECUARUNARIren gobernu kontseiluak izenpetua hau, edo La Resistencia (“Erresistentzia”) argitaratu berria eta eskura oparitu zidana elkartu ginenean. “Hau beste mundu bat da”, saihestezina nuen pentsatzea. Zelako baldintzak bete beharko nituzkeen Europan ala Euskal Herrian Azuay-en pareko eskualde bateko (Nafarroako zabalera, miloi inguruko biztanle, Ekuadorreko hirugarren hiriburua duena…)  lehendakaria elkarrizketatzeko?

Amerika osoan bezala, euskal abizenez josia dago inguru hura ere. Zabala ezpatariaren balentriak eta heriotza kontatzen dute laurehun urteko komentu batean, eta ohikoak dira Otxoak, Larreak, Luzuriagak. Eta Agirreak, nola ez. Inguru hauetan ibili baizen Araotzeko heroi ala antiheroi zoratua, Gaztelako enperadore Felipe II. ahalguztidunari aurre egin ziona “El Dorado” lurralde ametsezkoan galdu eta Peruko erregeordetza konkistatzera abiatu bitartean. “A, euskaldunak!” erantzuten dute harrituta abizen haien jatorriaz edo esanahiaz zerbait esaten diezunean.

Estatistikek %8a direla “indigenak” Ekuador osoan esaten dute, baina haien komunitateko liderrek bestela diote: “%30 izango gara”. %8 hura bere burua indigenatzat duen eta galdetzaileari horrela dela esaten diotena da. Mendeetako mespretxuaren eta maila guztietako zapalkuntza baten ondoren, gutxiengo batek hartzen du galtzaileen duintasuna edo harrotasuna ikurtzat; gehiengoak, biziraupena apaldua aukeratzen du, gainezka egin bitartean. Eta horixe da joan den urriko matxinadetan azaleraturikoa. Jatorrizko herriek hartzen dute gidaritza eta bitartekaritza gainontzeko mugimendu altxatuen izenean, eta indar osoa dute Estatuko ordezkariekin buruz buru tratatzeko. Altxatu ziren garraiolariek gobernuaren neurrien kontra; errepideak moztu eta Ekuador osoa geldiarazi, baina atzera egin zuten hirugarren egunerako. Sutan ziren ordurako hiriak eta indigenek “hiriburura goaz” iragarri orduko, lekualdatu egin zen gobernua “hiri seguruago batera”, Quitotik Guayaquilera, famaz bertako hiririk arriskutsuenera, ez ordea oligarkentzat. Zortzi egun geroago, Quiton elkartu ziren bi aldeak: CONAIEko buruzagiak –Ekuador osoko, oihaneko nahiz mendialdeko indigenak biltzen dituen konfederazioa– eta Estatuko buruzagiak (Gobernua, Asanblada Nazionala etab. Ordura arte “alferrak”, “terroristak”, “Venezuelako gobernuaren eta Correa ustelaren txotxongiloak” bezala tratatuak izan ostean –“Zoazte atzera paramora!” zen irain arrazista ohikoena–, zuzeneko telebista kamaren aurrean, matxinada eragin zuen neurrien deuseztatzea lortu zuten, ahaltsuen ustezko arrazoiak banan bana indargabetuz. Zer da han ezberdin? galdetzen nion neure buruari. Etxean nintzen, artean, eta egunero irakurtzen nituen handik zetozen berriak, eta baita ezkertiar europarrek egiten zituzten azterketak; Belgikan babestuta zegoen Correa presidente-ohiaren agerraldiak (Ezker Batuako eurodiputatuak alboan): “Munduko Diru Funtsaren aurkako altxamendua”, “larderia neoliberalaren porrota”… Eta bai, halakorik bazen ere, zerbait gehiago azaleratzen zuen hark. Jarraitzen genuen ohiko eskemekin eta aurreiritziekin hara begira, eta zenbait aldagai –nagusiak agian– eskapatzen ari zitzaizkgun.

Azkar pasa ziren Cuencan egin nituen zortzi asteak. Izan nuen aukera Amazonia aldera hurbiltzeko, petrolioaren ustiaketak hasi zirenean eraiki zen Macas izeneko hirira, eta baita Cuenca inguratzen duen Cajas parke naturalera. “Paramoa” deitzen diote hari, 3.500 eta 4.000 metroko altueran den lurraldeari, baina hura ez da geuk irudikatzen dugun lur mortua. Bertan bizi diren landare, zuhaitz, hegazti eta gainontzeko abereen edertasuna eta aniztasuna harrigarria da. Beste hamaika ezezagunen artean han ikusi nituen mikak urdin-esmeralda kolorekoak ziren, eta hartzak eta otsoak –hoiek ezin ikusi– bereziak omen. Gameluen familiako asko dira bertakoak (llamak, alpakak…) eta, guztien artean ura: lakuak eta urmaelak, iturriak eta oinazpiko goroldioa blaituriko ehun goxoa. Hauspoari kosta egiten zitzaion jarraitzea, baina merezi zuen izenak asmatu aurreko mundu batean ibiltzen ari nintzenaren ilusioa dastatzea.

Esan bezala, Ameriketako jatorrizko herriak egiten dira presente Ekuadorren, ukatu bezain presente, –“Amerika” hitza bera absurdoa da haien ikuspuntutik; Abya Yala da kontinente hura haientzat, eta kolonialismoaren neurriaz ari zaigu izena bera; ustekabean gugan–. Izendegietan, plazetako eta karriketako plaketan izen europarrak baino ez dira agertzen, euskaldunak asko. Eta ni bezalako turista kontzientziatuak ez daki nora zuzendu sentimendua. Horrela sortuko zen, agian, jendarte haiekiko hirugarren jokabide bat gurean: misiolariena. Berea joera anbibalentea izan da hasieratik: zapalkuntza gorrienak ere behar izaten duen legitimazio-bidea eskaintzen baina, aldi berean, zapalketa horren lekuko eta salatzaile ia bakar. Quitora eta Guayaquilera egin nituen bisitetan aprobetxatu nuen hamarkadetan ikusi gabeko nire herriko misiolari batzuk bisitatzeko. Ederrak izan ziren enkontruak, eta gerora otu zitzaidan –betidanik iruditu zait harrigarria– konkistaren bortitzenetik egun arte garatu den erdibideko jarrera horrek beharko zuela pentsatzen eta esplikatzeko saioekin jarraitzea. Kontuan hartuta misiolarien joera horiexen parte direla ere gure “internazionalistak” eta beste GKE askoren joerak; Haraindiko Kausa bati bizitza eskaintzea aukeratzen dutenen hautu heroikoak, alegia. Ekuador ez da Kuba, Nikaragua edo El Salvador. Izan ziren, bai, talde armatu iraultzaileak joera hori zabaldu zen sasoian, baina hango famatuenak Mexikoko corrido baten oihuaren antza zuen izena zeraman –AVC “Alfaro Vive, Carajo!”–, eta armak entregatzea erabaki zuen 1991erako, euskaldunok haien berri jaso aitzin. Misiolariak, aldiz, oihanean ere barneratu ziren eta akabatuak izan ez zirenak egin zuten hango biztanleen ikerketarik sakonenak. Nire lagunek kontatu zidatenez, badira oraindik bere izena, hizkuntza edo izaera alde batera utzi eta tribu batean edo bestean onartuak izan direnak. Quiton salestarrak duten unibertsitateko liburutegian gordetzen omen Ekuadorreko lan antropologiko sakon eta zabalena; zientoka euskal apaiz pasa da Ekuadorreko “Los Ríos” eskualdetik…

2019ko matxinadan hartutako argazkia, Quito hirian

Airean zintzilik bezala geratu ziren inpresio bortitz eta goxoak, Cuencakoak, Quitokoak ala Guayaquilekoak, nirea hiru kokaleku horietatik –indigenena, euskal kolonoena, misiolariena– hurbilen zein zegoen galdezka. Artean, utzi nien doan eskaini zizkidaten modu sotilek eta medizina indartsuek bere lana egin zezaten.

Zenbait iturri:

INREDH, por los derechos humanos, de los pueblos y la naturaleza https://www.inredh.org/

Revista Andina de Estudios Políticos: http://www.iepa.org.pe/raep/index.php/ojs

Ekuadorreko jatorrizko herrien erakundeak:

Confederación de Nacionalidades Indígenas del Ecuador (CONAIE)

Confederación Kichwa del Ecuador (ECUARUNARI)

Federación de Organizaciones Indígenas y Campesinas de Azuay (FOA)

(Milesker Pilarri, Riquiri, Lurdesi, Anari, Katiri, Daniavari, Rodrigoro, Bernardori, Yakuri, Kléverri, Santiagori, Celsori, Mónicari, Josetxori, Juan Mariri eta beste hainbati… etxean bezala senti arazi nindutelako).

Ekuadorren 14 nazionalitate daude, eta oraino bizirik dirauten beste hainbeste hizkuntza, UNICEFen 2008ko informearen arabera. Kitxua da hedatuena, Kolonbia eta Peruko Andeetan ere egiten dena, guztira bi milioi eta erdi eledunekin. Xuar taldekoak Amazonian bizi dira, Ekuadorren eta Perun, eta 80.000 inguru izanik, erdiak baino gutxiagok erabiltzen dute xuar hizkuntza. Askoz ere tamaina apalagoan geratzen dira gainontzekoak, asko desagertzeko zorian (awapita, tsafikia, kaiapa, siona, sekoia, zaparoa…).

2008ko Ekuadorreko Konstituzioak espresuki errekonozitzen ditu haien eskubideak, laugarren kapituluan, 21 artikulutan ondo xehatuz: “Identitateak, antzinako tradizioak eta berezko dituzten erakundeak mantendu eta sustatu behar dira” (57.1). “Haien lur komunitarioak zatiezinak eta besterenezinak dira” (57.4). “Inoiz aldaketa planak sustatzen badira, kontsultak bideratu beharko dira” (57.7). “Heziketa interkulturala eta elebiduna sustatu beharko da” (57.14). Hizkuntzak, beraz, ofizialki errekonozituak dira eta teorikoki babestuak maila guztietan. Praktikan, aldiz, ezerezean geratzen da errekonozimendu hori eta ez dira errekurtsoak bideratzen hezkuntza elebiduna edo gainontzeko oinarriak ipini ahal izateko.

“Heziketa elebiduna etxeetako korridoreetan sortu zen: herrietako haurrak eta nerabeak, baita nagusiak ere –oso gaztetan ezkontzen zituzten neskak, ugazaben bortxaketak saihesteko ahaleginean–. Auzolanean eraikitako udaletxeetara aldatu zen gero; estatua zergak kobratzera baino ez zen agertzen bertan. Heziketa erreboltari hau ez zen batere formala; haurrak ez ziren gela itxietan gordetzen, komunitatearen esparru zabaletan tartekatzen ziren bertako bizitzaren bitartez, gure ama-hizkuntzan eta gure mundu-ikuskeran hezi zitezen. Arrazionaltasuna ez zen nagusitzen: errituak, mitoak, sinboloak eta filosofia indigenaren gainontzeko osagaiak harekin batera zetozen” (Yaku Pérez, Reforma Educativa  y Etnocidio Cultural. ECURUNARI, 2019 liburuan).

Erreferentziak:

UNICEF 2008ko txostena.

Native Land

Orain 500 bat urte Europan gertatu zena –Aro Modernoaren agerpena eta bilakaera– zenbait osagaien gurutzaketatik eta sinergiatik konpreni liteke. Ez zen orduko hemengoa lurralderik aberatsena edo jendetsuena –Txinak hirukoizten zuen orduko Europaren populazioa, eta teknikoki nahiz militarki askoz ere indartsuagoa zen–, baina elkartu ziren hainbat gertakarik ekarri zuten gerora globalizazioa hitzarekin ezagutu dugun bilakaera.

Horien artean,  estatu modernoen sorrera azpimarratu behar, aurreko erreinu feudalen konkistez edo batuketez eratuak. Estatu berri horiek lortu zuten botere maila handiak –gorteetan bildu ziren zientzialariak nahiz militarrak; artistak nahiz pentsalariak–, inperio bihurtzeko armada eta erakundeak ahalbideratuko zituen. Azkenik, gerora kapitalismoa izendatu dugun sistema ekonomikoaren zutabeak, sistema bankari modernoa barne, orduan sartu ziren indarrean. Ondorengo lau mendeetan, mundu zabaleko ozeanoak menderatzeko ahalean neurtuko zen inperio berri haien gorakada edo gainbehera, eta horretan lehen urrats garaileak espainolen eta portugesen eskutik etorri ziren, “Amerikaren Aurkikuntza” izendatuko zen balentriarekin.

Esan beharrik ez dago aurkikuntza baino –aspaldian zeuden lurralde haiek “aurkituak”– konkista izan zela hura, harrapaketaren eta ospilaren logikan baino sartzen ez zena. Oraindik indarrean jarraitzen duen operazio hark, ezagutzen dugun historian inoiz gertatu den sarraskirik handiena ekarri zuen, eta bertako biztanle zirenak zokoratuak edo ezabatuak izan ziren gerren, epidemia berrien eta maila guztietako jazarpenen ondorioz. Aro modernoak eztanda demografikoa ekarri zuen Europan, eta jatorrizko herrien ia desagertzea Ameriketan. Ipar Amerikan, 13 milioi inguru ziren jatorrizko biztanleetatik, miloi batera murriztu ziren bost mendetan zehar, eta erreserbetan bizitzera behartuak zeudenak, zurien ugalketa maila baino hiru aldiz azkarragoa bilakatu zenean, XX. mendean, antzutuak izan ziren bertako emakumeen %40. Erdi- eta Hego-Ameriketan beste modu batera gertatu ziren gauzak, baina bertako populazioak, desagerraraziak ez zirenean, azpiratuak izan ziren kolono berrien eta haien ondorengo kreoleen boterepean.

“Urrearen sukarra” hedatu zen hasieratik, eta zilarraren meategietan galdu zuen bizitza milaka jendek. Konkistaren enpresa finantzatzeko ezinbesteko ziren ondasunak Ameriketan bilatu ziren, eta ondorengo metaketa kapitalistarentzat baliabide agortezintzat hartu ziren Arkadia eta Dorado berriak. Horretarako, “indioak” ere gizakiak zirela onartu ostean, esklabutzara izan ziren behartuak. Meategietako eta plantazioetako gogortasuna ezin jasan eta eskulan indartsuagoa eta sarriagoa behar izan zenean, Afrikan ehizatu eta garraiatu zituzten esklaboak, “garapenerako” naturaltzat hartzen zen jokamoldearekin jarraituz.

Meatzaritza azken hamarkadetan

Akabatuak izan ez ziren jatorrizko ipar-amerikarrak, lekuz aldarazi zituzten; lur emankorretatik mortuetara izan ziren behartuak; aranetatik mendietara. Gerora, beste maldizio bat jaso dute indigenek: mortu haien ala oihan sakonen lur azpiak petrolioz, urrez, kobrez, uranioz, ikatzez ala nikelez aberatsak izatea.

AEBetako ikatz-erreserben herena eta uranioaren erdia indioen erreserbetan dago. 1887an AEBetako Kongresuak onartutako Allotment Act-ak (Adjudikazio Akta) markatu zuen azken hamarkadetako irizpidea: “Jabetza komunitarioa arriskutsua da enpresa librearen garapenerako” deklaratu zen. Gauza bera gertatu zen beste muturrean. Txilen, esaterako, maputxeak desjabetuak izan zirenean Augusto Pinocheten gobernupean. Desjabetze hauek “erosketa” moduan estaliak izan dira batzuetan, New Yorkeko estatuko lurraldea mila dolarren truke “erosia” izan zenean bezala, 1797an.

Kolonbiako Cauca departamentuko berriak izan ditugu udazken honetan bertan: “Hainbat indigena erailak izan dira, buruzagia barne, ‘talde armatu inkontrolatuen’ erasoz”; behin eta berriz errepikatzen zaigun zahar-berria. Baina hamarkadak dira sufre meategiak ustiatzen direla hango uraze eta kokonuko indigenen lurraldeetan, Purace sumendiaren magalean (15.000 inguru pertsonak lan egin zuten bertan, urterik oparoenetan, eta ixtear dira egun, ilargi-paisaia suntsitu bat utzi aitzin). Celanese izeneko enpresa ustiatzaileak hitzartu zuen kalte-ordainak emango zizkietela bertakoei suntsitutako lurrengatik, baina gobernuak ez zuen akordioa baimendu (“armak erosteko erabiliko dute dirua”). Greba egin zuten 1974an. Ondorengo urteetan 45 meatzari indigena erailak izan ziren. Gerraren legea jarraitzen du izaten kolonizatzailearenak.

Ekuadorreko Amazonian petrolioa 70eko hamarkadatik ustiatzen da. Waoraniak desjabetuak izan ziren, ordainetan ezer jaso gabe. Gauza bera gertatu zen Peruko ashaninkekin ala Brasilgo jatorrizko herriekin, bertan abeltzaintzara zuzendutako laboreak hedatze aldera. Yanomamiak, Venezuela eta Brasilgo indigena zabalduenetakoak, desagertzen ari dira: urrez eta eztainuz aberatsak dira haien lur-azpiak. XX. mende hasieran 15.000 omen ziren nambikuarak Mato Grosson, 100 bat dira egun. 80ko hamarkadan Vietnamgo gerran famatu zen “agente laranja” defoliantez bonbardatzen zituzten haien bizi-eremuak.

Azken mendeetako bilakaera

Arpilatze historia hau ez zen aldatu XIX. mendean gertatu independentzia prozesuetan eta, funtsean, berdin jarraitzen du XXI.ean. Eguneroko kontuak ditugu lurren suntsiketak, hilketak… Aldi berean, Ekuadorreko azken konstituzioak, 2008an onartutakoak, “Naturaren eskubideak” aldarrikatzen ditu eta kapitulu oso bat eskaintzen dio bertako hamalau nazionalitateko lurren, identitateen eta eskubideen errespetua hogeita bat kapitulutan azaltzeari. Hitz ederrak, ekintza ustelak. Azken hamarkadetan, errazagoa da lur azaleko nahiz sakoneko ondasunak antzematea, eta haren ustiaketa urte gutxitan burutzen da, ondorio lazgarriak ekarriz: lur mortuak, biztanleria desjabetuak eta desegituratuak, kontaminazio itzela inguru zabaletan. Garai bateko muga teknikoek gaindituak dira egun, eta lehenago hamarkadak eta lan-indar handia behar baziren ustiaketa burutzeko urte gutxiz eta jende apurrarekin gauzatzen da gaur. Alde gutxi dago, horretan, herri “atzeratuen” gobernuak progresisten ala kontserbadoreen eskuetan egotea; Venezuelako nahiz Brasilgo, Argentinako nahiz Ekuadorreko meatzaritza ministroak Torontoko urteroko feria nagusian elkartzen dira nork zein multinazional erraldoiri bere ondare mineralak salduko.

Itxuraldaketa bat gertatu da azken hamarkadetan mehatze-erauzketaren inguruan, globalizazioaren hedatzearen araberakoa. Gero eta zorpetuagoak diren estatuek haien ondare mineralekin ordaintzen dute zorra, oraina nahiz etorkizuna hipotekatuz. Nabarmentzekoa da Txinaren jokamoldea Afrikako eta Hego Amerikako estatuetan: metal preziatuen ustiaketa lortzen dute (urrea, kobrea, uranioa eta beste hainbat) kredituen truke. Lurralde atzeratuen garapenerako irtenbide gisa aurkezten dira akordioak, baina esperientziak beste errealitatea erakusten du. Oxfam Americak 2010ean Munduko Bankuko ekonomistak aipatuz argitaratutako informea kategorikoa da maila horretan: “Ikertu ditugun 95 lurraldeetan 1970 eta 1990 artean, zenbat eta handiagoa den ondasun naturalen esportazioekiko dependentzia, orduan eta geldoagoa da Barne Produktu-Gordinaren hazkundea”.  Lehen pobreak ziren inguruak, pobreago bilakatzen dira ustiaketaren ostean. Ekuadorreko kasuan eta 2009an onartutako meatzaritza legearen arabera, onuren %5a estatuarentzat izatea onartzen da, gainerako %95a enpresa multinazional ustiatzailearentzat utziz. Sortzen den enplegua oso kalitate eskasekoa izaten da eta epe laburrekoa. Beste sektoreekin alderatuz, meatzaritza da enplegu gutxien sortzen duena: milioi dolar bakoitzeko inbertsioak 0’5 eta 2 arteko enpleguak sortzen ditu, gainontzeko aktibitateen –manufakturaren, nekazaritzaren, zerbitzuen…– oso azpitik. Erdialdeko Amerikan –Hondurasen, Guatemalan, El Salvadorren–, Argentinan edo Chilen, lurralde pobretuenak dira meatzaritzara dedikatuak. Hori guztia konpentsatzeko, ohikoak dira “pobreentzako bonoak” meatzaritza ala petrolioaren irabaziekin finantzatuak: “Bolsa Familia” Brasilen, “Renta Dignidad” Bolivian, “Bono Solidario” Ekuadorren, “Chile Solidario” etab.

Ingurugiroaren kalteak neurtezinak izaten dira. Iparretik hegora: Kanadan hezeguneen laurdenak desagertu ziren 1980-1990 bitartean; Ontarioko lakuan –AEBak eta Kanada arteko bost laku handietako bat– debekatuak dira arrantza eta bainua… Drainatze azidoa da meatzaritzaren arazo orokorretako bat. Berez azidoak diren lurraldeetan –Andeak dira horietakoak– biderkatu egiten da arazoa. AEBetan eginiko ikerketetan meatze-ustiaketen %76etan osasunarentzat kaltegarri diren neurriz gaineko kobre, kadmio, berun, merkurio, nikel, zink eta zianuro kantitateak aurkitu dira. Eta “puntako teknologiaz” ari gara kasu hauetan. Urrearen erauzketa da horretan muturrenetako bat, zianuroa erabiltzen baita prozesuan: ontza urre batentzat –ezkontza-eraztun bat egiteko behar dena– 8.000 litro ur erabiltzen dira, beharrezko diren 250 tona mineral garbitu ahal izateko.

Meatzaritzak jarraitzen du jatorrizko herrien leku-aldaketen, pobreziaren, utzikeriaren eta bazterketaren egoten, joan diren mendeetan bezalaxe. OCMAL (“Amerika Latinoko Meatzaritza-Gatazken Ikuskaritza”) erakundearen arabera 120 gatazka daude zabalik bertako komunitateak eta gobernuen eta meatzari enpresa ustiatzaileen arteko aliantzaren artean. Peru bezalako lurraldean, Herriaren Defendatzailearen aburuz, gatazka sozialen erdiak gai honen ingurukoak dira.

ERREFERENTZIAK:

Ecología política de la mineria en América Latina (Mexikoko Unibertsitate Autonomoa)

OCMA, Observatorio de Conflictos Mineros de América Latina

(Artikulu hau LARRUN-eko 247. zenkaian kaleratu da)

Yaku Perez Guartambel abokatua, irakaslea eta idazlea (Cuenca, 1969) Ekuadorreko Azuay departamenduko prefeta hautatu berria da. Lehen aldia indigena bat kargu honetarako hautatua dela eta, are gehiago, haren programaren puntu nagusia “Uraren defentsa” izan denean. 1972an sorturiko ECUARUNARIko (Ekuadorreko Kitxua Herrien Konfederazioa) buruzagia izan da 2013tik hona, prefekturarako hautagaia bilakatu zen arte. Erakunde hori CONAIEko parte da, Ekuadorren joan den urrian gertaturiko mobilizazioen bultzatzaile nagusi bilakatu dena, estatuko aginte nagusiak negoziaketa publiko batera bultzatu eta Nazioarteko Diru Funtsaren aginduz gobernuak onarturiko dekretua deuseztatzera eraman duena. Elkarrizketa hau joan den abuztuan egin zen, Yakuk lau hilabete karguan zeramatzala. Bere soldata erdira murrizteaz gain, asteko bi egun osorik erabiltzen ditu elkarrizketa eskatzen dion edozein talderekin hitz egiteko. Ez dut langarik topatu egun horietako batean ni ere errezibitu nazan.

Uraren defentsa ardatz hartuta egin zenuen prefekturarako kanpaina, gainontzeko gaiak, garrantzi handikoak –azpiegiturak eta garapen ekonomikoa, tartean– lehentasunen artetik aterata. Baina irabazi eta berehala, zure alde zegoen jendeak ere maila guztietako arazoen konponbideak jarri dizkizu mahai gainean. Nola pentsatzen duzu bi ildo horiek elkartzea?
Ulertu behar da “Uraren defentsa” ez dela ondasun edo errekurtso natural baten defentsa hutsa. Ura dago milaka urtetan ezagutu dugun eta egun indarrean irauten duen munduaren erdigunean. Ur-emarien suntsiketak mundu oso batena ekarriko luke. Ez soilik paisaia batena, ibaiena eta abar. Ez gara ekonomiaz edo ekologia hutsez ari; bizitza, lana, harreman komunitarioak ulertzeko modu batez ari gara… Horretaz gain, bistakoa da inbertsioak behar ditugula azpiegiturak garatzeko eta gure jendearen egunerokotasuna hobetzeko. Horretarako beharko lirateke, esate baterako, estatuak zor dizkigun [Azuay departamenduari] 50 milioi dolarrak, enpresa hidroelektrikoengatik dagozkigunak, ezinbestekoak hainbat proiektu publiko garatzeko. Botere handien propagandaren aurka, gauza asko garatu litezke –nekazaritzatik turismora, ekonomia jasangarriaren ereduari jarraituz –estraktibismoaren suntsiketak ezinezko bihurtuko lituzkeenak–.

Meatzaritzaren aukerak daude polemika honen guztiaren erdian, eta Ekuadorrek, petrolioaren ustiaketa hasi zuenetik –azken lau hamarkadetan modu intentsiboan, estatuaren diru iturri nagusia bilakatuz– bere garapen ekonomikoaren motor nagusi kontsideratzen du. Posible al da meatzaritza arduratsu bat?
Printzipioz, ez gara meatzaritzaren kontrakoak. Aurre egiten diogu Kimsakotxa bezalako ur emarien guneetan edo Amazonia bezalako parajeetan meatze-ustiaketari. Kontinente honetan, eta baita mundu mailan ere, ongi ikertua dago gaia: ingurune oso baten suntsiketa konpongaitza sos batzuen truke –multinazionalek eramaten dituzte irabazi nagusiak–; lanpostu urri eta prekarioen sorrera eta ehundura sozialaren hondamendia… Ekuadorren ez dago baldintza onetan egin litekeen meatzaritza ustiaketarik, horregatik eskatzen dugu moratoria ustiaketa proiektu berriei dagokienez. Azkenak, azken presidenteak [Rafael Correa] sekretupean txinatarrekin sinatutako kontzesioak, gure sistema hidriko osoa arriskuan jartzen dutenak.

Ameriketako jatorrizko herrien erresistentzia kolonizazioaren garaitik dator, eta zure azken liburuaren izenburuak berak horretaz dihardu [La Resistencia, (Erresistentzia)], baina azken hamarkadetako testuinguruan kokatu nahiko nuke eta, gainera, europar baten begiradatik. XX. mendearen bigarren erdian jaiotakoek, bi baga nagusi antzeman ditugu azken hamarkadotan. Lehenengoa “altxamendu armatuena” izan zen, Gerra Hotzaren garaia zen eta deskolonizazio prozesu zabal bat ari zen gertatzen munduan zehar. Kubako iraultza garaitu zen eta, ondoren, Erdialdeko Amerikatik hego muturreraino, gerrillak nonahi. Bigarren bagari, “populista” deitu diote askok: matxinada armatuen ideia alde batera utzi eta estatuen agintaritza politikora lehiatu ziren hainbat mugimendu zabal, ordura arteko oligarkia ahalguztidunei gaina hartuz Brasilen, Uruguain, Bolivian, eta abar. Ekuadorrek “historia modernoaren presidentetza luzeena” izan zuen Rafael Correarekin (2008-2017), baga “progresista” horren baitan, eta egungo presidenteak berak [Lenin Morenok] haren bultzadaz lortu zuen kargua. Baina dezepzio handi baten historia ere bada azken urte hauetakoa. Pentsa liteke hirugarren baga baten baitan gaudela egun, aurrekoen ezaugarrietatik bereizi litekeena?
Correarena, modu leun batean esanda, hamarkada galdu bat izan da. Herritarren sostengu zabal batez ailegatu zen lehen agintaldira, baina errepublikaren historian izan den gobernurik ustelenetakoa garatu du, saldukeriaz eta modu totalitarioan. Aipatzen duzun testuinguru zabal horretan, esan genezake betiko eskuinak nahiz ezker tradizionalak ez diotela erantzun egoki bat eman jendartearen beharrei. Biak kolonialak direlako, agian; harrapaketa eta menderakuntza dutelako lege; patriarkatua, merkantilismoa, kapitalismoa. Eskuina betidanik izan da itxiagoa, atzerakoia, kolonoen oinordekoa inguru hauetan, oligarkikoa; eta ezkerra jendearen eskubide zapalduen izenean altxatu da baina, boterea ukitu duen bakoitzean, modu bertsuan urratu ditu eskubide horiek. Eskubide ukatu eta urratu horien artean funtsezkoenak dira naturarenak. Hankaz gora dabilen munduan bizi gara: “Giza Eskubideak” hitzartu ziren, baina ez oraino Ama Naturarenak. Ikusmolde antropozentrikoak bizi gaitu, errealitate kosmozentrikoa ahaztuz. Eskuindarrak, liberalak, neoliberalak, modu askotariko diktadurak, ezkerreko erregimenak eta gobernuak; progresistak nahiz atzerakoiak… entzungor dira jendartearen oihu desesperatuarekin… Eta bai, nik ere antzematen dut hirugarren baga hori, jatorrizko herrien mundu-ikuskeratik sortzen ari dena. Ekologiarekin sentibera dena, nahitaez; lehen ekologistak jatorrizko herriak izan baitziren; Ama Lurra objektu gisa ulertu beharrean, Lehen Sortzaile gisa kontsideratzen zuten, eskubidez jantzia. Jatorri judu-kristaua duten zibilizazioetan ez bezala, hortik dator gurean maitasunez ohoratzen dugun Ama Lurrarekiko begirunea. Haiek –berdin Biblian ala Koranean oinarrituak izan– lurraren menderatzeaz ari dira lehen hitzetik, erauzi eta ustiatu behar den objektu inerte batez. “Aurrerabidearen” izenean, ezker zaharra nahiz berria ez da ildo horretatik desbideratu, funtsezko ikusmoldeak daude hemen talka egiten.

Zu, mugimendu indigenistatik zatoz, “Abya Yalako jatorrizko herrialdeen” defentsa eta bultzadatik [“Abya Yala” da Amerika bezala ezagutzen dugun kontinentearentzat hango jatorrizko herriek aldarrikatzen duten izena]. Ohikoa da pentsatzea herri indigenek borroka defentsiboak eramaten dituzuela aurrera baina, “hirugarren baga” horren baitan, munduaren krisi orokorraren aurreko aterabide orokor bat ari zarete formulatzen…
Gurea ez da gutxiengo baten eskubideen aldeko borroka hutsa. “Indigenez” ari direnak maiz jausten dira ikuspuntu arrazista eta kolonialistan. Larrialdi orokor baten aurreko erantzun sustraitua da guk lantzen duguna.

Orain egun gutxi hemen gertuko Girón herrian lau egunez bildu ziren berrehun bat gazteen amaierako ekitaldian egoteko aukera izan nuen eta bi kontu egin zitzaizkidan deigarri. Lehena, haien azken komunikatuaren heldutasuna. Bigarrena, jardunaldiak amaitzeko ospatu zuten erritua. Zeure liburu eta hitzaldietan ohikoa da “Izpiritu” hitza, Europan errebindikaziozko ohiko esparruetatik urruti dagoena, are gehiago mugimendu erradikal edo iraultzaileen baitan. Zuen diskurtsoari erreparatuz, deigarria zait mundu-ikuskera bat berrikusten duen osagarri hori, herri azpiratuen tradizioa eta identitate kolektiboaren birsortzera doana. Eta hori, “indigenismoa” alternatiba global gisa aldarrikatzen ari zaretenean, erritoak, zeremoniak, antzinako mitoak egunera ekarriak… Niretzat berriena ez da hainbeste hori guztia, baizik eta horren guztiaren politizazioa. Europan bereizita bizi baititugu, hemen ez bezala…
Beti dago mundu-ikuskera bat edozein eredu sozial edo politiko baten oinarrian. Europa modernoa, erreinu mineralaz, erreinu begetalaz eta animalien erreinuz aritzen da, baina ahaztu egin du funtsezko laugarren erreinua, izpirituaren erreinua. Guretzat lau zenbakia sakratua da: Unibertsoaren lau indar, Txakana-ren [Hegoaldeko izarra, indigenen sinbolo nagusia] lau ateak, lau norabideak… Hemen indarrean zeuden laugarren erreinu horren adierazpenak baina, europarrak heldu zirenean, haien aurreiritzian kabitzen ez zirenez, kriminalizatu egin zituzten, deabrutu; sorginkeriatzat, aztikeriatzat, suntsitu beharreko atzerapentzat hartuz, eta antzera jarraitzen dugu. Konkistatzaileak ulertu ezin duena, ikusezin bihurtzen du, eta gupidagabe pertsekutatu. Baina izpiritualtasunik gabe ez legoke emoziorik; ez sumindurarik ezta zorionik ere. Guretzat begi-bistakoa da harria edo ura bizidunak direla, izpirituz beteak. Sentiberatasun horretatik pizten da gure kontzientzia ekologikoa, eta gazteen artean orokortzen ari dena hortik ere sortua dela iruditzen zait.

Eredu oso sakonen arteko talka batez ari garela iruditzen zait, eta zuen ikusmoldearen aurkako indarrak inoiz baino handiagoak direla. Halere, hemen sumatzen dudan erresistentzia motak badu zerbait nire eskemetatik kanpo geratzen dena. Non dago zuen indarraren iturburua, non zuen esperantzarena?
Esperientziak esaten dit ez dagoela ezinezkorik. Orain hogei urte zoro batzuen ameskeria zirudien herri-galdeketa bat planteatzea multinazional txinatar handi bati aurre egiteko Kimsakotxan, eta gertatu berri da. Komunitarismoa edo biozentrismoa izenekin adierazten duguna azaleratzen denean, muga ideologiko zaharrak gainditu egiten dira… hori kapitalismoaren, sozialismoaren ala komunismoaren esparru ideologikoen gainetik suertatzen ari da. Ez diet aurreko ahalegin askatzaileei uko egiten, halere; baina onartu behar motz geratu zirela jatorrizko herriak begiratzeko orduan, genero auzian, naturaren eskubideak ulertzerakoan.

Horrexegatik sortzen dira proposamen berri hauek, ez direnak eskema itxi batzuetara murrizten; ikusmolde zabal, ireki, interkultural eta plurinazional batez elikatzen dira. Ez gara sektarioak, ez gara “indigenistak”, hitz horrek izan duen zentzu murriztailean. Eta hortxe bertan pizten dira esperantzak, ametsak, utopiak… gazteen bultzada batengatik. Horiek gabe ez goaz inora. Gazteak jabetzen ari dira larrialdi klimatikoa zibilizaziozko larrialdi bat dela. Eta berezko duten irreberentziaz, ausardiaz hausten dituzte eskema eta eredu zaharkituak eta kalean daude Yasuniren defentsan, Tipnisen defentsan, Amazoniaren defentsan eta, beste behin, bestelako mundu bat posible dela irudikatuz. Ikusmolde berria da: ekintza txikiak sustatuz eragin globalak izango direla uste duena; hemen edo Indian uraren defentsan ari garenean Himalayan du eragina; Danubio ibaiari gertatzen zaionak ondorioak ditu Madagaskarren. Ezagutza zientifikoa eta antzinako mitoak eta erritoak, haien ikonografia indartsuarekin bat datozenean, posible da gazteekin eta haiek diren esperantzarekin elkartzea.

Yaku Perezi egindako beste elkarrizketa interesgarri batzuk bideoz:

2016ko elkarrizketa

Meatzaritza eta kontsulta, 2019

Prefektura hartu berritan