Yenny Sofía Revollo-ren eta Maureen Ada Otuya-ren hilketa ankerrak medioen arreta jaso du beste behin epaiketaren egunetan, baina berehala pasako da ahanzturaren eremura: serieko hiltzaile bat gehiago, shaolin-eko monjea zela uste zuen eroa, bi emazte gaixo haien tragedia –atzerritarrak, prostitutak…– egunerokotasunaren estoldan behera, eguneroko bortxa matxistaren ondorioz hurrengo biktimak azaldu bitartean.

Hori gertatu aitzin, bi gogoeta nahitaezko: batetik, biktimen senideen samina, hiltzailearen maniobra aringarri guztien arrakastaren aurrean. Ez defentsaren abokatua soilik; epaiketa egituratzen duten guztiak –fiskalak, teknikari forenseek, poliziek eta epaileak berak– ados jarri direla dirudi krimenaren larritasuna arintzeko ahaleginean. Ez zen bahiketa eta ankerkeriarik suertatu, nonbait, hilketa aseptiko eta oinazerik gabekoa baizik. Bestetik, espektakuluaren garaipena dago, “meditazioan barneratua” dagoen psikopata hiltzaile batek gauzatua.
Aurrez pentsatu eta erabakitako hilketen ebidentziaren aurrean, hauen astungarri guztiekin, “bat-bateko supituko bulkada”ren bertsioa gailendu da. Aparatu judizialaren betebeharra gure kontzientzia txarra areagotu dezaketen bortxa matxistaren munstro ezaugarri asaldagarrienak leuntzea balitz bezala, epaiketaren errituaren protokoloen bitartez: “Hilketak izan ziren, bai” esaten zaigu, “baina hiltzaileak onartu egin ditu, eta hori haren aldeko aringarria da”; gainontzeko osagarri makabroak, ezin ankerragoak, horrekin urtuko balira bezala. Bigarren gogoetarekin lotuta datorren zerbait, nire ustez.
Badirudi etsi eta amore ematen dugula espektakulua emateko gai denaren aurrean, baita espektakulu hori groteskoena bada ere. Aguilar hiltzailea da, baina “hiltzaile mediatiko” bat, lehen egunetik bere papera telebistan arrakastaz jokatzen ibili zena. Eta taularatze horrekin jarraitu du epaiketan ere: nola ez eman ongi etorria egungo reality show globalean horren modu sinesgarrian ari den bati?
Alabaina, feministek dute arrazoi osoa: “[Alcasser auzian nagusitu zen diskurtsoetan] sexu terrorearen ingurukoa nagusitu zen. Nik uste dut krimen hori sexu arriskuari buruzko 1990eko hamarkadako narrazioa izan zela. Narrazio horrek emakumeak errudun bilakatzera eta erasotzaileen erantzukizuna arintzera jotzen du. Narrazio hori sozialki eraikita dago, eta statu quo sexuala babesten du, hau da, gizonek andreen gorputzen eta bizitzen gainean mantentzen duten pribilegioa […] Hori aztertu beharko genuke, edo sexu langileen segurtasunaz eztabaidatu. Hori da gakoa, eta ez nor den Juan Aguilar, edo benetako shaolin bat den ala ez” (Nerea Barjola, BERRIAn).
Salaketa horren egokitasuna baieztatzera etorri da epaiketa eta, horren adibide, bertan agertu ez diren sumarioan jasotako akusatuaren “neska-laguna”ren deklarazioak: “Bularrak, besoak eta ipurdiak jotzen zizkidan eta iletatik tira […] Aurre egiten banion, nire familiari grabazioak bidaltzearekin egiten zidan xantaia. Joka ari zitzaidanean, asaskatze bat zela zioen, berak zuen amorruaz eta mingostasunaz libratzeko behar zuena […] ‘Putak, beltza putak’ esaka ibiltzen zen… Haietako bi bahitu nahi zituela zioen, drogatu eta zigortuko zituela ‘ni apur bat senda nendin’ adierazi zuen Maria Evak. Dena prest omen zeukan gimnasioan: intsentsua, fruta eta kandelak, eta dena grabatu egingo zuela. Bera amu gisa erabiltzea ere proposatu zion, zuen elbarritasunagatik, haietako emakumeren bat limurtzeko. ‘Mania hori zeukan, emazteei min ematearena… Haietako bat kalean bakarrik ikusten bazuen, izan ala ez prostituta, izorratu nahi zuela esaten zuen. Txinatik ekarria zuen droga bat emango ziela, lotu eta jipoitu, erdi hilik utzi arte, eta hori guztia grabatu niri erakusteko. […] Oso garbi utzi zidan asteburu horretan ez nuela gimnasiora hurbildu behar, bera meditatzen egongo zelako […]. Hauxe esaten omen zien ikasleei: ‘gudari garaileek bentzutuen bihotza jaten zuten haiek umiltzeko’ edo ‘hiltzaile bat meditatzera esertzen da hurrengo hilketa prestatzera’. Yenny-ren gorpuzki bigunak ez ziren inoiz agertu” (El Correo, 2013-XI-16). Zer dela eta pasa dira ustekabean deklarazio horiek epaiketan?
Gizon bezala eta berak publizitatzen dituen ariketen ezagule eta maisu gisa (arte martzialak, meditazioa…) guztiz asaldagarria zait hau guztia. Hamarkadak daramazkigu “Shaolingo monjeen balentriez” eta “budisten bakeez” liluraturik, eta ezin alde batera begiratu, beraz, egungo Mendebaldean lilura honek lortzen duenaren aurrean: “Mendebaldeko budismoa kapitalismoaren joko desesperatuan jolastea ahalbideratzen zaituen fetitxe bat da. Bertan zaude baina bertatik kanpo bazina bezala irudikatzen duzu zeure burua, espektakuluaren hutsalkeriaz erabat jabeturik, zure barne-Niaz baino ez baitzara arduratzen, eta beti duzu beragana erretiratzeko aukera” (Zizek).

 

Aguilar-ek, benetako maisu zen bat bailitzan, begiak itxi eta meditazioan sartzen da; sorgor entzuten ditu deklarazioak eta peskizak, inongo damu edo hobenik gabe, ez du barkamenik eskatzen… egoaren kontutxo horiek ez dute-eta berarekin zerikusirik. Bere espektakulua garaitu egin zaio Ada-ren familiaren desesperazioari –haren gurasoak eta sei anai arrebak, haren lanetik bizi zirenak–, nahiz Kolonbiatik jaurtitako Yenny-ren amaren auhenari: “Bihotz gabeko hiltzaile honek ez behin; hiru, lau, bost aldiz erail zuen nire alaba. Mozten zuen zati bakoitza heriotza bat izan da niretzat”. Aguilar-ek eta beste hainbatek “Txinatik ekarritako droga” hark narkotizatzea lortu gaituela dirudi.

Bilboko emakumeen hilketetan, hiltzailearen egiteko moduek eta biktimen izaerak aztoratu gaituzte, lehenik eta gehien —etorkinak, gizarte maila ahulenekoak, torturatu eta txikituak—, baina ez da hori hemen tratatu nahi dudan alderdia: hori gizonezkoaren muturreko indarkeriaren adierazpen makurrena da; alegia, hark bizi duen sexuen arteko gerran, funtsean, haren inpotentziaren adierazlerik behinena.

«Monje budistaz mozorrotutako hiltzaileaz» arituko naiz hemen, haren mozorroari eta diskurtsoari erreparatuz, bat-bateko eroaldiaren hipotesia alboratuz, hots «zerbait hautsi zen haren baitan, aurreko harmonia budatarra puskatu eta giza alderik ilunena agertu zitzaion». Psikosia berezko koherentziaren jabe denez, jarrai diezaiogun beste ildo logiko bati.

Juan Aguilar izar mediatikoa izan da, eta hala da oraindik ere: hedabideetan utzi dizkigu urteetako arrastoak. Azkena, komunikabide guztietan ageri den 2013ko bideoa. Hor, eldarniozko agertokian eta piura dotoreenekin, eskuan ehiza ganibeta duela aurkezten zaigu, labana astiro mugituz, laztanduz, aho zorrotzez besoko biloak moztuz, zirku itzulipurdika hasi aitzin. Erakustaldi hori haren kide askok izenpetuko luketen diskurtso batez dago idatziz hornitua: «Estilo eta forma aunitz bizi eta gauzatzen dira nigan. Urteak dira ez ditudala errepikatzen mendeetako tradizioz, ahanzturaz, modez edo txapelketetako araudiez higatutakoak. Dharma eta Zen-aren bihotza bilakatu nahian nabil, gogoa eta gorputza modu leunean menderatzeko neure bide propioa sortzen».

Atera berriak gara muturreko soluzioak hainbeste estimatzen zuen tradizio batetik, eta horrek ematen digu, agian, zenbait zororen solasaldi fanatikoak antzematen. Sloterdijk-en hitzetan, «[Pablo,] unibertsaltasunaren apostoluaren idazkietan, bultzatzen da dagoeneko maitasun mota bat zeinak, erantzun egokirik ez jasotzekotan, zekenkeria maniako-suntsitzailea bihurtzeko joera baitu. Monoteismo unibertsalista oldarkorren fisionomiak berezkoa du predikariek jendearengan Jainkoaren izeneko izu-ikara sorrarazteko grina». Baina, zer gertatzen da Ekialdetik datozkigun Hutsaren diskurtsoarekin? Ez al gara Mendebaldeko asko Funtsezko Hutsaltasun eta Ezerez Metafisiko baten lilurapean erori zerbait izatearen larritasuna arintzeko ahaleginean?

Sedukzio joko zabala hedatu da azken hamarkadetan Mendebaldeko zibilizazio gatazkatsuen eta Ekialde Urrunean proiektatzen den ustezko jakindurien artean. Han ikusi nahi izan dute askok hemengo gabezia eta akats guztien ifrentzua. Hemen materia gailentzen da, han izpiritua; hemen estresa, han lasaitasuna; hemen azalkeria, han sakontasuna…

Brian Victoriak, Zeelanda Berriko monje budistak, 1997an Zen at war ikerketa argitaratu zuen, II. Mundu Gerraren aurreko hamarkadetan Japoniako militarismo inperialak eta hango budismoak izan zuten harremanei buruzkoa. Liburuan azaltzen dira orduko maisu garrantzitsu zenbaitek egindako adierazpenak. Hona adibide batzuk: «Aurrera egiteko agindua hartzen baduzue, aurrera zuek!; tiro egitekoa bada, pum!, pum!, egin tiro! Horixe baita argiztatzearen ezaugarriaren gailentasuna». «Zen dotrina oso zehatza da buru-gogoeten jarioa ez gelditzeko aginduan […]. Norbaitek haren izena entzuten badu, ‘bai’ esan eta aurrera, zein arrazoirengatik deitua izan den erreparatzen ibili barik […]. Heriotzak deitu duenak ez luke urduritasun ñimiñoenik sentitu beharko». «Erlijioaren [Budismoa] zeregin nagusia Estatuaren bizi iraupenaren alde lanean laguntzea da […]. Heriotza eragiten duena ez da soldadua, haren ezpata baizik. Harengan ez dago inori kalte egiteko inongo gogorik, baina etsaia agertzen da, eta biktima bilakatzen. Balirudike ezpatak automatikoki betetzen duela justiziazko eginbeharra, errukizkoa» (etzanak neureak dira). Ez pentsa horiek salbuespeneko jarrerak direnik, edo Japoniari soilik dagozkionak. Budismoa ez da inondik ere botereek edozein korronte metafisiko edo erlijiosoren erabilpenetatik libro izan.

Historiak ezagutzera eman duenez, Hutsaren diskurtsoa, ustez budismoak edo taoismoak eskaintzen duten itxurakoa, ongi egokitu liteke jarrera inperialista oldarkorrenekin edo zenbait eldarnio eskizoiderekin.

«Arte martzialetan aditua» omen den horren aurrean, berriz, arlo horretan nolabaiteko zilegitasuna dutenen aldetik sortu den ahobatezko erantzun bakarra izan da Aguilarren iruzurra salatzea. Ez da oso zorrotza izan behar, baina, «arte martzialen» kirol edo errituen maneretan beste garai batzuetan gizonezko guztiek armadetan pasatu beharreko bazterreko arrastoa sumatzeko: hierarkia zurruneko botere jokoak, armen lilura edo oldarkortasun birtuosista baten aldeko «balioen» aldarrikapena. Hobe genuke diziplina horien sustatzaileok praktika hauen alderdi perbertsoak oso kontuan hartu eta interesgarri nahiz beharrezko diren besteak landuko bagenitu, gure arrapostuetan ero baten «benetakotasunaren» edo «faltsukeriaren» kontuan gelditu ordez. Beste modu batera esanda, errekonozitu beharra dugu badela nolabaiteko benetakotasun patetikoa «Aguilar monjearen» parafernaliaren erakustaldian, haren mozorro, aldare, arma eta akrobaziak barne. Horretan guztian, haren hitzen eldarnioan bezala, imitatzaile soila baino ez da. Zerbait ikasiko genuke, agian, botere arrandia sintomatiko horiei erreparatuta, horren nabarmenak direnak kirolaren goraipamen sozialean, bestalde.

Gerezien Denbora hiri pastorala (libretoa: Itxaro Borda; musika: Beñat eta Julen Axiari) Bilbon berriki aurkeztu zenean, ezohiko nabari bat aurkitu nuen: egitasmoak bi arkitekto gazte zituen atzean, Tximini kolektiboko Ibai Etxezarraga eta Beñat Guarrotxena, hain justu. Pastoralaz dugun irudiaz landa geratzen den galdera bat planteatzen zuten: “Zer da industria ondarea?”
Ezin argiagoa den irudi bat eskaini ziguten: “norbaitek gomazko sudur gorria berean ipintzen duenean, badakigu clown edo pailazo baten aitzinean gaudela, irribarrea gertu; baina pertsona hori desagertu eta gomazko sudurra besterik ikusten ez badugu, horrek ez digu ezer eragiten”. Antzeko zerbait dira fabrika abandonatuak, “pailazorik gabeko gomazko sudur gorriak”, langileriarik gabeko eremu desolatuak.

Bestalde, zer da Euskal Herria, XIX. mende amaieratik aitzina gertatu industrializaziorik gabe? Ezin genezake irudikatu, nahiz eta Euskal Herria aipatu eta baserri, artzain eta marinel klixeetara jotzeko inertzian instalatuta gauden (eta gure tradizio adoratuetan, olentzeroenetara eta arrantzaleenetara; baskitoak eta neskitak…). Joan den mendeko 80etan –60etan Iparraldean– gertatu industria astunaren gainbeherak utzi zituen hondakinekin, bi joera nagusitu dira. Lehena: dena suntsitu eta orubeak erabili etxegintzarako, edo, Bilboko Abando Ibarra eredu, “hiria birfundatzeko”, aurrekoaren tabula rasa egin. Bestela, eraikinak oskol huts eta ukiezin bilakatu “Industria Ondarea” babestearen izenean. Lehenak, iraganarekin haustura bortitza eragiten du, besteak beste; bigarrenak badu nekrofiliatik, hildako zerbait ukiezin eta fantasmagoriko bihurtuta, nostalgia ahalgabe batera elikatzeko joera.
“Barakaldoko Sefanitro fabrikak bizitutako azken hamabi hilabeteetan suertatu zitzaigun bertan egotea, 2012an, eta ez zen egun bakar bat ere gertatu aldaketarik gabe. Hondakinak, aldiz, suntsitu edo bere horretan uzten ditugu… Eraikinetan baino areago, haietan bizitutakoan dago industria ondarea. Eta, batez ere, bizitza oso bat isilean eman duten langile anonimoen jardueran. Fabriketatik egotziak izan direnean, memoria bat mantentzen dute, baita harrotasun bat ere, dugun mundua bere izerdiez eta lanez eraikia izan denarena, inor gutxik onartzen badie ere”.

Nola uztartu, bada, Zuberoako Pastorala, artzain eta mendi giroko tradizioa, kostalde urbanoarekin eta XIX. eta XX. mendeko langile borroka eta mugimenduekin? Hori izan da Itxaro Bordak eta Beñat Axiarik jaso eta Gerezien Denbora pastoralarekin bideratu duten erronka: Pastoralak berezko dituen moldeak gordeaz (espazioan, kantuan, dantzan…), hainbat rol irauli eta kondaira kolektibo bat berritu.
Baionatik Bilbora, Bokale eta Tarnosetik Bilboko Ezkerraldera aldera egindako ibilbidean, joan den uda hastapenean lehen aldiz taularatu zen pastorala, negu gorrian heldu da Barakaldora, bertako fabriketan eraikitako bizimoduan baitago gure “Industria Ondarea” eta herri-memoria.

(Gai honi lotuta: Pasaia Bitartean egitasmoa)

Ezkia haizean kantari izeneko Itxaro Bordaren azken argitalpenak eman dit gonbit hau idazteko aitzakia. Sasoiz kanpo argitaratua —ez Durangoko azokarako, ezta udaberri aldeko ferietarako ere—, Baigorrin egoitza duen eta Paxkal Indok zuzentzen duen ZTK diskoetxeak atera du liburu-disko ederra. Izturitzeko Otsozelai harpeetan 2009an eta 2011n eman ziren zuzeneko saioekin osatu dira bi diskoak, eta Itxaroren errezitazioaz gain, Beñat Axiariren parte hartzea dago, elez eta kantuz, Jesus Aureden eskusoinuz eta Jean-Philippe Lerenboureren kuartzo-ontziez lagundua.

Liburua eta emanaldia osatzen duten hamalau poemek 2005eko udaberriko data dute, eta hiru moldetan dira osatuak: neurri librean, neurtitzetan eta poema fonetikoetan. Molde bakoitzak duen intentzioa gardena egiten da. Poema bakar bat osatzen dute bertso librean egindakoek. Haien gaia, lehen hitzetan da marraztua: «Eta populu zaharrek iraun baldin bazuten…» (I), «Larrua beltz, gorri edo zurbail duten populu zaharrak…» (IV), «Eta populu zaharretako amek / haurrak bularretan daramazkite oraino…» (VII), «Eta populu zaharretako alabak ardura / ezherrietarako trenetan / sartu zituzten, / gosearen aitzakiaz…» (X), «Eta populu zaharretako olerkariaren bista / laburtzen doa, bizitza hurritzen doakion eran…» (XIII). Emanaldian, bostak Itxarok errezitatuak dira, ez beste gehienak bezala kantatuak. Lehena eta azkena, inongo laguntzarik gabe. Tartekoetan, soinu ehundura soilez lagundua: kuartzozko ontziena (Lerenboure), kanaberak harriaren kontrako perkusioarena (Axiari) edo eskusoinuarena (Aured), Axiariren ahapekako hitzik gabeko melodiekin nahasiak, batzuetan, X.ean hausten den arte, alaia eta dantzagarria den baltsean bezala: «…Trena ez zen nehoiz egiazki / itzultzen. Nehoiz ez behintzat, / desiratutako geltokira». Bost poemotan populu zaharraren epopeia osatzen da —inoiz harpe horietan bertan abiatu zena— eta hitzokin amaitzen da: «Harpeen sakon-sakonetan /zutik hiltzen diren herkideen / otoitza, hil-mihisea bailitzan / ehuten, / ikus eta entzun ezina / izan nahi du, / Herioaren mendeaz haratago / dagoelako, gogoz eta jakitatez».

Fonetiko-tzat har dezakegun bakoitza hitz baten inguruan dago osatua: Isiltasuna (II), Haizea (V), Gaua (VIII) eta Amodioa (XI). Hitz horietako bakoitza zortzi-hamar hizkuntzetan ahoskatzen da, aldarrikapen gisa, oihartzun bila: «…bizidunik ba denez galdezka» Isiltasuna, «…eztiki ferekatuz, bizidunak gozatzeko» Haizea, «…oinarrizko izua bizidunen gogoetan ereinez» Gaua, eta «Ilunbean, herioaren korrokak larruaren orroa elkortuz» Amodioa. Baina hitzok mugetara eramaten gaituzte ahalbidetzen duten bilaketan eta haren inguruko galderen interpretazioan. Isiltasuna eta Amodioa hitzez eta hauen oihartzunez baino ez daude esanak. Haizea eta Gaua, berriz, gure ahots dohatsuen eta plastikoen harribitxi bana ditugu. Lehenean, kontratenor bat dugu Axiari, tesitura altuenetan dantza delikatuan, lirismoaren gailurrean. Gauean, ordea, asaldatu egiten gaitu, hasieratik bukaeraraino, tenor ahots indartsuak eskusoinuarekin kontrapuntuan pieza garaikide harrigarria osatuz.

Neurtitzak, zortziko txikian (III), sonetoan (VI eta XIV), zortziko nagusian (XII) eta molde berriko sestetoan (IX) datoz. Poema guztion protagonista zuhaitza dugu, ezkia, zuhaitzak eskaintzen dituen adiera guztien jagole: «Itzalaren itzal ote?» (III), «…ezkiaren malda» (VI), «…betor iluna gau ezinetan, ezki usaina eman denetan!» (IX), «Ezki handia hats uhargian jostari dabil hegoan» (XII), azken «…ezki zahar maitea ez dezatela motz!» horrekin amaitzeko (XIV). Ezkia, beste poemetan kantatu den epopeiaren eta hitz handien zubi eta bitartekari apala, handia. Interpretazioan, berriz, denetik dago: a capella kantatuak diren zortzikoak, modu tradizionalean, eta soiltasunaren edertasunez, alde batean. Beste muturrean, Nire bihotz salbaia txundigarri bat: Itxarok sonetoaren lehen kuartetoa esan ondoren, «…mintzo da ozenki» Beñat. Berak baino ez duen melodiarako eta aldaketa kromatikoetarako ahalaren erakusketa neurtua egiten da hemen, ohi dituen inprobisazioekin amaituz, lirismo izugarrian, une apartan. Bigarren sonetoa, lanari amaiera ematen diona, berriz, hitz soilez dago esana, Beñaten errezitazioan. Baina kabitu ezinik bezala, ia lau minutuko hitzik gabeko inprobisazioarekin amaitzen da, diskoaren beraren amaiera.

Askori entzuna diet Bordaren idazkiak zailak direla ulertzen; erori egiten zaizkiela esku artetik haren liburuak, gehiegi eskatzen diola irakurleari… Lehenik esan behar poesiaren balioa inon egotekotan, beste hainbat eginkizun ez-materialetan bezala, eskatzen denaren eta eskaintzen denaren arteko tentsioan aurkitu ahal dugula. Eta kasu honetan, zalantzarik gabe, irakurlea ateratzen da irabazle. Zailtasunik badago, ez du honek zerikusirik hasi berrien doako manierismoarekin edo nerabezarozko probokazioarekin. Halere, bera da lehena outside dagoela gogorarazten: «Outside nago. / has been baino has behin / bat baizik ez naiz / oraindik ere. / Ene poesia / a-soziala / dela / dinotsut / outsidera/ deitzen zaitudan / bitartean» (bere azken aldiko hiru liburutan poema bera aurkitzea ezin kasualitatea izan: Medearen iratzartzea eta beste poemak (Maiatz 2012), Gu(haur) arrotz(ak) (Castor Astral 2013) eta Zure hatzaren ez galtzeko (Elkar 2014). Baina ba al dago poetarentzat outside ez den lekurik? Bordaren emariak ibai handien hondo eta patxada du dagoeneko, zaildua da jauzi eta ur lasterretan, lurrazpiko desagerpenetan hainbat; mundu zabalean ditu sustraiak, gurean beste, eta urtaro bakoitzean luberriak sorrarazteko dohaina duten ibai emankorrenen eskaintza da berea. Artea formaren bilaketa eta sorkuntza bada, menderatzen ditu berak egungo poesiaren guztiak: kopla xumeenak eta eredu klasikoak, neurtitzak eta ia soinu hutsez eraikitakoak, arnas luzekoak —poema bakar batez osaturiko Hautsak errautsa bezain (Maiatz 2002), esaterako— eta poesia garaikideen «formarik gabekoak», barne arnas eta musikak baino ez sostengatuak.

Zein da, bada, poeten mundua? Erantzunik balego, haien hitzetan bilatu behar. Xabier Letek, heriotzaren hurbiltasunetik idatzitako Egunsentiaren esku izoztuak laudatuan daudenen artean, horra Itxarori dedikaturikoaren azken hitzak: «udazkenean hurbiltzen naiz aldizka zuen lurraldera / eta nere so liluratuan negarra dago malko isilez / etsipenaren halabeharrera behin eramanak izan ginenontzat.» Poeta batzuk lirikaren lurralde ezinezko horietara joan bai, baina handik itzultzeko arazo larritan ibiltzen diren susmoa dut. Itxarok ongi ezagutzen du eremu hori, baina nago, gai dela handik onik behin eta berriz itzultzeko.

Bi kontu gehiago merezi du aipatzea lan honen harira: batetik, Bordak azken urteotan eskaini dituen poemategiekin batera, bere zuzeneko emanaldiak jasotzen dituzten lan musikal eta diskografikoak: 2010eko Ogella Line eta 2013ko Gu(haur) Arrotz(ak), biak Paris inguruko Le Castor Astral etxeak argitaratuak Olivier Kako Cavalieren musikarekin. Biak dira goi mailako lanak, eta ez dute konparaziorik orain arte gure poetek egin dituzten antzeko saioekin. Badago hor musikaren eta errezitazioaren arteko lan sakona, eta baita ere beste gogoeta bat mereziko lukeen euskararen eta frantsesaren arteko uztarketa bat, non, une artistikoan behinik behin, batak bestea zapaldu beharrean, elkarri enbarazurik egin gabe, musikalitateak irabazten duen…

Bigarren kontua, Paxkal Indoren produkzioari dagokio. Aspaldian dabil bere ZTK diskoetxe xumearekin lan baliosa eskaintzen. Berak argitaratu zuen orain arteko Kalakanen disko bakarra (hasieran, taldekoa zen bera ere) eta beste hainbat lan eder, bideoan eta musikan. Horien artean bat aipatzekotan, Aspaldian… izenekoa aipatuko nuke (2012), bertan jasotzen baita beste zuzeneko emanaldi bat, bideoa barne, Otsozelai harpeetan egina hori ere. Musikariak: François Rosse, Mixel Etxekopar, Christian Vieussens, Jean-Xarles Sans, Jose Le Piez eta Jean-Louis Hargous.

Outside daude maizegi gure aditu kulturalak… baina bereak ez du poetarenarekin zerikusirik.

Kontu jakina: odol errekak eragiten ditu gizaldiz gizaldi gizakumeak; ibaiak eta itsasoak ere, zenbaitetan. Saiatzen gara erreka horiek ahalik eta urrunen mantentzen; hurbiltzen zaizkigunean aztoratzen gara, ez handienak edo zentzugabeenak direlako, hurbiltzen zaizkigulako baizik. Eta orduan jartzen ditugu martxan tinta errekak, iritzi trukeak, kalakak, munstroa exortzizatu beharrez… magiak ez badu beti gure ametsetan bezala funtzionatzen ere.
Horixe gertatu da azkenaldian Charlie Hebdoren sarraskiarekin: milaka artikulu Europa osoko prentsan eta gainontzeko medioetan. Adibide bat: Madrileko El País egunkariak argitaratu dituen guztiak batu ditu bere edizio digitalean: 48 iritzi artikulu eta 9 editorial hamar egunetan; zenbat Pariseko Le Monde eta abarretan? Ezin adierazgarriagoak El País-eko editorialen izenburuak exortzismoaren ahaleginak ezagutzeko: “Seguiremos publicando”, “No ceder al terror”, “Todos somos franceses”, “Sin bajar la guardia”, “Europa vive”, “Las libertades de todos”… Hau da: “uxa ezazu arriskua honek zalantzan jartzen duena aldarrikatuz, hori errealitatearen aurkako baieztapena bada ere”.
Gure txikitasunetik ez dugu halako premiarik sentitzen, eta euskal artikulugileok ez dugu horren luze jotzen (zer gehitu, zer aukeratu, nola bereizi tamaina horren zaratapean…). Laburrean esan baitaiteke ziurrenik funtsezkoena: “Batasun sakratuaren izenean, ur zitalaren antzera, izua isuri da herritarren larruko poroetan barna Errepublikaren gerra kantak ozenduz behingoz gu trinkoa bihurtzeraino. Etorkizuna zalantzan dator”. (Itxaro Borda Ni ere…). “Lehen mundukook geuretzat nahi dugun bizimodua zen astoa, eta itzala, berriz, horrek gainerako munduetan eragiten dituen ondorioak (Nazioarteko Diru Funtsa, Charlie Hebdoren aurkako atentatua, Marine Le Pen…). Abderatarrak izatera, itzalak astoarekin zerikusirik ez dutela ziotenen bandokoak ginateke gu, dudarik gabe, baina alderantziz: itzalak kezkatzen gaitu, eta prest geundeke konponbidea ordaintzeko ere, baina ukuilu dotorean bapo bizi dugun astoa tratuan sartu gabe, beti ere. Harira datorrena ez da Protagorasen sententzia, gure atsotitza baizik, eta ez da asto-hitza: ‘Itzalik gabeko zaldia nahi duena, oinez abia bedi’”. (Joxerra Garziaren Asto Metafisikoak). Biak ARGIAn.
Bi egileokin ados egonda ere, merezi du eztandak eragindako aztoramena aprobetxatzea geure erreakzio moten nondik norakoaz pentsatzeko. Niri gehien jotzen didana laikotasunaren defendatzaile sutsuen argudioak dira. Hona adibide bat: “Dios es un reducto de ignorancia que lleva varios siglos reconfigurándose para sobrevivir a los avances civiles y científicos. Ninguna acumulación de creencias o intensidad en las mismas las convierte en verdad, y las sociedades que basan sus principios fundamentales en las libertades individuales no deberían darle cabida en la esfera de lo público a los designios megalómanos y caprichosos de los hombres del espacio que habitan las esquizoides mentes de los creyentes. Las escrituras sagradas de las grandes religiones monoteístas son, entre otras cosas, un compendio espantoso de enseñanzas morales que contradicen casi todas las conquistas sociales que con tanto celo solemos reivindicar los occidentales, y mientras permitamos que se sigan intoxicando con ellas las mentes de nuestros ciudadanos a través de las instituciones y organismos oficiales, estaremos siempre dejando abierta la posibilidad a que el avance más o menos natural de los derechos civiles se subordine a la interpretación interesada de estos textos bipolares y cavernarios, como ha pasado con impertérrita continuidad a lo largo de la historia”. Hitzokin abiatzen du Antonio Hitos-ek La importancia del insulto artikulua, bere argumentuari indarra emateko iraina ezinbestekoa balitz bezala. Esanguratsua, besteak beste, irain horien izaera klinikoa: “las esquizoides mentes de los creyentes” edo “estos textos bipolares y cavernarios”. Amaitzeko “iraindua izatearen eskubideaz” ekin arte: “El derecho a la ofensa, incluyendo el derecho a ser ofendido, es un eje básico para garantizar la emancipación del hombre con respecto a las instituciones de poder que se esfuerzan por dirigirlo”. “Irain nazazu, mesedez, nik zu iraintzeko eskubidean nagoela sentitu nahi baitut” esango baliguke bezala. Bestalde, ildo klinikotik jarraituz, zer pentsa ematen digu Mauro Entrialgo-ren aipuarekin: “El cabreo que provocamos en las personas cuando nos reímos de sus creencias es directamente proporcional al tamaño del disparate que sean las mismas”. Oso ondo, baina noraino hel gintezke hiperbole horiekin? Inork pentsa ahal lezake aldarrikatzen dituenak erlijioei buruz, berdin jokatzen duela gainontzeko guztiekin edo –eta hor dago koska– bere buruari dagozkion gai gatazkatsuekin? Horren begi kliniko zorrotza duen batek zer begiratua badu “irainaren eskubidea” aldarrikatzen ari denean… Bai, zorrotzak behar dugu hitza erabiltzerakoan, eta ondo jakin bereizten ideien konfrontazioa eta pertsonaren duintasunaren errespetua… baina gutxi dira horren gai. Bitartean, zentzuzkoagoa iruditzen zait Miller-en ondoko gogoeta: “Desde 1825, nadie trató entre nosotros de restaurar una ley sobre la blasfemia. ¿Cómo es que llegaron a morir como mártires de la libertad de prensa? Es porque universos de discurso separados y estancos hace tiempo, se comunican más y más a partir de ahora. Incluso están imbricados, mientras que lo sagrado de uno y lo nada sagrado del otro están en las antípodas. A excepción de rebobinar el film de los tiempos modernos deportando a todas partes a los extranjeros, la cuestión –una cuestión de vida o muerte– será saber si el gusto por la risa, el derecho a ridiculizar, la irrespetuosidad iconoclasta, son tan esenciales a nuestro modo de gozar como lo es la sumisión al Uno en la tradición islámica”.
Laffitek bere artikuluan zioenen bezala, “Nola erlijioaren integrismoa ekidin behar, hala laikoa baztertu behar dugu, Laikotasun gehiegik Frantziako Estatuan laikotasuna hil lezake”. Ondo dago fundamentalismo erlijiosoek eragindako gehiegikeriak salatzea (islamikoa nahiz kristaua edo budista), baina kasu bakoitzera hurbiltzen garenean, ñabardura asko aurki genezake, eta ez da salbuespena Charlie Hebdo-rena. Sinplifikatzea da esatea “Mahomaren zintak argitaratze hutsagatik erail dituzte terroristek Charlie Hebdo aldizkariko marrazkilariak” Lola Roldan-ek dioen bezala. Eta, ondoren, “adierazpen askatasuna erabiltzen zutelako hil nahi zituzten ezkerreko librepentsalari horiek”…
Errazkeri intelektuala da pentsatzea zerbait onartzen ez dugunean guztiz kontrako jarreran dagoela egia eta eginbidea, zuri-beltzean, kontsolamendu errazetik haratago, ñabarduretan baitago maiz aldea. Integrismo erlijiosoak sarraski asko justifikatzeko balio izan badu, horrek ez du esan nahi integrismo anti-erlijiosorik ez dagoenik, historian zehar hainbat sarraskiri aitzakia eman diona ere.
Bitartean, ez dezagun funtsezko galdera ahantz: zertan dagozkigu une batean edo bestean modu horretako kalteak eragin lezaketen jarduerek.

P.D. Askoz beranduago entzun ahal izan dut Hedoi Etxartek egindako gogoeta, guztiz pertinentea gaiari buruz: https://www.youtube.com/watch?v=zxM3bDZtDS4

Musikarien historian kontu berria izan da diskografia baten inguruko karrera irudikatzea. Halere, ohitu gara kantari batengan pentsatzen haren disko zerrenda errepasatuz. Grabaketa eta zabaltze teknikek baldintzatu dute XX. mendeko musika eta, oroz gain, musika herrikoia –pop, rock, etab.– kontsideratzen dena. Baina ez da hori gertatzen hainbat musikarirengan, batez ere “izar” bilakatzen ez diren horiengan, edo musika zuzeneko “sormen ekintza” gisa ulertzen dutenengan. Horien artean kokatu behar dira estilo anitzeko musikari garaikide asko, eta, haien artean, inprobisatzaileak eta jazz estilo guztietakoak.
Beñat Achiaryk ez du bere ekimen artistikoa estilo edo lerro jakin bati lotu. Berdin ari da Zuberoako kantutegiarekin eta hango molde klasikoenekin lanean (pastoraletatik basa-ahaideetara) edo jazz edo rock talde abangoardistenekin. Eta diskografiari dagokionez, oso zabala bada ere, bere ibilbidearen zati bat baino ez du islatzen. Badira egitasmo asko sekula grabatuak izan ez direnak, eta baita musikari garrantzitsuak bere ibilbidean, zeintzuekin grabaziorik burutu ez duen. Hala nola Pascal Gaigne, Urria taldearen hondarrean, 80 hamarkadaren hasieran; edo Michel Portal, kontzertu askotako kidea hamarkada luzeetan.
Grabazioak, berriz, heterogeneoak izateaz gain, barreiatuak daude hainbat leku eta zigilutan, eta ez dira eskuratzeko errazak. Azkenik, eta bere lan egiteko moduagatik, zuzenekoak dira erdiak baino gehiago, eta beti daude beste musikariren batekin edo talde batekin elkarlanean eginak (The Seven Circles du bakarkako salbuespena). Maila bereko sorkuntza eta bilakaera konpartitua da, betiere, ez “izar” baten inguruko apaindura musikala, beste kantari gehienen kasuan bezala.
Hori guztia kontuan hartuta eta oso modu eskematikoan bada ere, bost esparru proposatzen dizkizuet haren diskografia nolabait ordenatzeko:

1. Estudioko disko estandarrak. Hemen 1988ko Arranoatik abiatu eta 2008ko Larrosa salbaiak grabaketarainoko lanak hartu behar ditugu kontuan. Guztira, sei lan sartzen ditut hemen (aipatuez gain, Ene kantu ferde eta urdinak, 1989; Lili purprea, 1991; Leitza larrea, 2000; eta Avril, 2007). Haien ezaugarriak: dozena inguru kantu, luzera estandarrekoak eta Beñaten kantua (hitzak garrantzia handia du, baina baita hitzik gabeko kantuak ere) interpretazioen erdian kokatua. Xehetasunetan sartu gabe, eta sei hauen artean bat aukeratu beharko banu, Elkarrek 1989an argitaratutako Ene kantu ferde eta urdinak LPa hartuko nuke.

Aukera honen arrazoietan sartu gabe, esan behar da nahiko disko oharkabea suertatu zela (Elkarrek ez zuen LPa CD formatura pasa ere egin, bere katalogoko gehientsuenekin gertatu bezala) eta CDan Silex frantziarrak argitaratu zuela 1991n.

2. Beste musikari baten inguruan sortutako proiektuak (horiek ere estudiokoak, gehienetan). Hamar-hamabi grabaketa kontatu ditut hemen. Aurrekoetan homogeneotasun formala dagoen bezala, hemen barietatea da nagusi: jazz musikarien proiektuak dira batzuk (Michel Donedarena Terran eta Andy Emlerena Mega octeten), flamenkoak besteak (Près du coeur sauvage eta La cité invisible); rock edo folk taldeak (Etage 34, Sakya edo Stve Beresford-en Le extraordinarie jardin de Charles Trenet, kasu) edo euskal abesbatzak (Euskal kantak Ama-lur taldearekin egindakoa) eta sailkaezinak (Francesco Forges-en Desapartactions edo Erwan Keracec-en Urban pipes, besteak beste). Ezinezkoa egiten zait haien artean bat aukeratzea, guztiz diferenteak baitira.

3. Zuzeneko eta estudioko inprobisazio lanak. Esparru hau Europako free-jazz mugimenduaren barnean kokatu behar, non Beñat ondo aitortutako kantaria dugun. Zazpi lan sailkatu ditut bertan (aurreko zenbait erraz ipini litezke bertan ere, mugak ez baitira inoiz gardenak): 1989ko Kantuz, lehena, eta 2005eko Celebration du contre-jour azkena (tartean Achiary-Carter-Holmes, 1994koa; Ce n’est pourtant, 1996koa; Temps couché, 1998koa; The seven circles, 2004koa eta Earthly bird 2015ekoa). Bi lan azpimarratuko nituzke hemen: Celebration du contre-jour eta The seven circles. Arrazoiak aunitz dira. The seven circles, gainera, Beñatek bakarka grabatu duen lan bakarra da (zuzenean, bere ahotsa eta perkusioekin).

4. Esperimentazioa musika elektronikoaren eta garaikidearen arloan. Esparru hau ere berez da zabala, eta bost dira Beñatek egindako grabaketak: bi Jean Schwarz-ekin estudioan burutukoak (1997ko Itzala eta 2000ko Dilin Dalan); bi Didier Lasserre perkusionistarekin (Hors ciel izenburupean) eta bat Cassini haize laukotearekin, 2009ko Le peuple des falaises). Azpimarratzekoa da Schwarzekin egindako kolaborazio luzearen isla diren horiek, besteak-beste Joxan eta Jesus Artzek 80ko hamarkadatik aurrera musikari garaikideekin egindako lanaren apurra ere jasotzen dutelako; horren adierazlea, Dilin Dalan gogoangarria.

5. Proiektu poetikoak. Poesia idatzia oso presente egon bada betiere, badira grabaketak horrela sailkatu genitzakeenak: Joxan Artzerekin (eta beste hainbat musikarirekin) ondutako Goñiko zalduna, 1994koa; eta Oihana auhenka, 2000koa azpimarratu behar. Beste hainbat: 1992ko Le livre des traditions, 1999ko Recontres, 2012an Guylaine Renaud-ekin ondutako Beatiho eta 2015eko Ezkia haizean kantari, Itxaro Brodaren poema sortarekin; eta zenbait pastoralentzat ondutakoa (1997ko Jean Martin Pueyrredon-en gainekoa eta 2014ko Gerezien Denbora hiri pastorala).

OHARRA: sarean ere oso sakabanatua da Achiaryren diskografiaren inguruko informazioa. Youtubeko bideoak, berriz, kalitate eskasekoak. Halere, bada informazio ordenatua BADOK.info, euskal musikaren atarian.

BERRIA egunkariak argitaratu zuen nire artikulua 2015-01-13an, eta pare bat iruzkin jaso zuen, eta baita nire erantzuna ere. Hona hemen:
Jakes Lafitte: “Ados nago artikulu horretan esandakoarekin. Joan den igandean blasfemak eragiten ahal zituen arriskueri buruzko artikulu bat igorri nuen Andoaingo BERRIAra. Frantzia bezalako estatu laiko batean blasfema legeak zigortzen ez duen arren, kontutan hartu behar da pertsona sinhesdun batzuren gogoa min dezakeela, eta min horrek izugarrezko fanatismoa ondoriozta dezakeela. Hau da joan den astelehenan gertatu zena zoritxarrez. Laikotasunaren alde nago, bainan laikotasunaren gehiegkeriak, hau baita integrismo laikoa, laikotasuna hil dezake. Laikotasunak ez badu ikusi nahi erlijioari egindako irainak kaltegarriak direla, bere bukaera prestatzen ari delakoan nago. Bakarrik Alsazian eta Mosela departamentuan legez zigor daiteke blasfema, bereziki liskarak eragiten dituenenan. Orduan zergaitik ez hedatu lege hori hexagonia guztira? Izparringi asko legez zigortuak izan dira, marrazki arrasiztak, edo antisemitak egin zituztelako; fededunak iraintzen edo mintzen dituzten marrazkiak edo artikuluak lege berdinak ez ote lituzke zigortzen ahal?”.
Emilio Lopez Adan, Beltza: “Ez dut teologia musulmanoa ezagutzen, baina kasuistika katolikoan behintzat « blasfemia » ez dira soilik jaungoikoaren aurka hitz gogorrak (mekaguen, e.a.). Blasfemia da jainkoaren esentzia ukatzea (“jainkoa ez da justu edo zuzena”) edo jainkotasunari ez dagokion zerbait erantsi (“jainkoa injustua da eta gainera faszista”), aipatu gabe “blasfemia heretiko” guztiak (zeruari tu egitea, gurutzeak kozinatzea, ama birgina edo mahometen karikaturak, e.a.). Monoteisten kasuan, beldur naiz, “zure jainkoa ez da jainko” esatea blasfemia da ere, non egiazko jainko bakarrari (gureari) ukatzen baitzaio bere esentzia nagusia, jainkotasuna. Eta horrek balio du kasu guztietan; horregatik idatzi zuen Voltairek “gurean blasfemia dena auzo etxean pietatea dateke”. Guztien blasfemiak debekatzeko, hasteko meza debekatu beharko zen, han egunero errepikatzen baita jainko bat eta bakarra (gurea) badela, besteen kaltetan. Eta “Allah jainko bakarra!”, dudarik gabe, blasfemoa liteke besteentzat: beraz, meskitak ere lurrera. Hots, erligioei eta jendeari bakea emateko, hobe dela oraingo legeari (bada) atxikitzea; sinestunen aurkako irainak zigortzea (irainak direnean, zentzu estu, penal eta unibertsalean), jaungoikotasunaren nagusitzari men egin gabe. Beste irtenbide bat bada. Finean, guk ateoek ukatzen dugu jainkoa (oro har) eta sinestunek ukatzen dute munduan diren jainkoetatik %99 (besteak…)! Sinestunen aldetik urrats bat gehiago, eta orduan bai bakea.(Azken esaldia, dudarik gabe, blasfemia da)”.
Modu honetan erantzun nien: “Eskertzekoak dira iritzi artikulu bati egiten zaizkion zentzuzko iruzkinak (ez ohikoak, gurean). Milesker, beraz, Jakes eta Emilio. Baina pentsa genezake “blasfemia” dela gaia? Ez behintzat nire irudian. Artikuluaren lehen hitza da, eta nahita jarria, probokazio gisa; funtzionatu du. Lehen paragrafoaren gaia “sakratuaren kontsiderazioa” da. Emiliok ateoen zentzuzko irizpideetan barneratzen da. Kontua da nik zalantzan jartzen dudala gure –nirea ere– delako “ateismo” hori. Adin bat daukagunon historian, munduko herri katolikoenean bizitzetik, lekurik ateoenera pasa ginen, di-da batean… Zer gertatu zen gure sakratuaren kontsiderazioarekin? ETA izan zen urte haietako gure “gertakizuna”; nola ulertu bere eta gurehistoria parametro erlijioso eta sektarioetaz landa? Emilioren azken liburua (“ETAren estrategia armatuaren historiaz” Maiatz, 2012) erlijioetan baino erabiltzen ez diren irizpideez josia da (hitz batzuk tabu dira, besteekin, kontuz… profanazioaren eta blasfemiaren erreparoa, bistakoa; eta hau ez da salbuespena, araua baizik, gure inguruan, “barrutik” edo ingurutik egiten ditugun gogoetetan).
“Afektu mingarriak erakusten duena da libidoa dagoela jokoan. Sakratua ez bada erreala, beregan kondentsatzen den gozamena [jouissance], bai. Sakratuak estasiak eta gorrotoak mobilizatzen ditu. Hil eta erailtzen da berarengatik. Tradizioaren doktrinak ez ziren gezurtatuak izan, dio Leo Strauss-ek, barreak egotziak baizik” dio Jacques-Alain Miller psikoanalistak egunotan eta gai honi buruz Le Point-en argitaratu artikulu batean… Ezin gai hau errazkeri injeniosoekin gainditutzat eman.
‘Besteen’ kontuaz egiten dugunak arduratzen nau gehien, halere (horregatik artikuluaren azken paragrafoa). Nahikoa da paperezko BERRIAn nirearen ondoan Idurre Eskisabelek idatzitakoa irakurtzea (“Nekea”) zertaz ari naizen antzemateko. Bilboko manifestazioan parte hartu nuen larunbatean; ez nuen Pariseko sarraskiaz aipamenik entzun… Zer dela eta gaude horren urruti? Ezagutzen dut erantzuna: “horiek ‘besteen’ gerrak dira. Nahikoa dugu guk geureekin”. Ezin dut onartu. Itsu gabiltza horrela eta, besteak beste, PPk patxada onean markatutako gidoiari arnas-estuka erantzun ezinean”.
Lafittek goian aipatzen duen bere artikulua urtarrilaren 25ean argitaratu zuen BERRIAk, Lola Roldan “Laikotasunaren aldeko taldea”renarekin batera. Hona artikulu osoa (ez dago sarean): “Larousse-aren arabera, ‘Eliza irakaskuntza eta erakunde politikoetatik baztertzen duen sistema da laikotasuna’. Dakusagunez, Erlijioaren ordez Eliza jartzen dute, ez beste erlijio baten eraikina. Frantziako laikotasuna ezarri zelarik, 1789ko iraultzan eta 1905ean alegia, Erromako Eliza Katolikoaren monopolioaren kontra izan zen bereziki. Salbuespen bat hala ere Alsazia eta Moselan; Eliza eta Estatua ez banantzea baldintza bat izan zen alsaziarrak Frantziara itzuli zitezen, eta Frantziako jakobinismoak arrazoi estrategikoengatik hori onartu zuen.
Hasieraik banatzen dira Islama eta Kristautasuna: Kristautasuna estatu boteretsua eta egituratuta zegoen Erromako Inperioaren bazterrean sortua zen; Islama, aldiz, leinu etsaietan banandurik bizi ziren arabiar artean. Kristautasunak ez zuen estatu-egiturarik sortu, baizik eta zegoena bereganatu zuen; Islamak, aldiz, fede berri batez gainera, sistema soziopolitiko bat eman zion arabiarrei. Horregatik laikotasuna errazagoa da herri kristauetan, herri arabiar musulmanetan baino.
Laikotasuna ezarririk, ika-mika nagusiak Eliza katolikoaren eta Estatuaren artean gertatu ziren, musulmanak kolonialismoaren menpean zeudelarik. Frantziar arruntak islamari edo kultur arabiarrari buruz egindako olgak ez ziren arrazistatzat joak, eta joan den mendeko gerletara musulmanak iharduki gabe joan zitezen, meskitak eraikitzea onartzen zuten agintariek.
Herri arabiar musulmanen birjabetasunarekin batera, islamaren baloreen berreskuratzea gertatu zen, baita integrismoa ere, zoritxarrez, eta Islamak laikotasuna ezagutzen ez duenez gero, talka egiten du Frantziako lege laikoekin.
Lehenik Islama eta Islamismoa bereizi behar direla esan behar dugu, Islama erlijioa dela, eta islamismoa islamaren interpretazio erradikalago bat.
1905etik bihundu egin dira Frantzian Eliza eta Estatuaren arteko kalapitak. Eskola laikoetan erlijiozko klaseak ematen dira libreki, eskatzen dutenentzat, eta Elizak hala manatzen zuelarik, ostiraletan denentzako arraina zerbitzatzen zen eskoletako jantegietan; musulmanentzat eta juduentzat txerrikiaren ordez beste okela bat ematen zen; baina hala! haragiaren arazorik ez zegoen. Leku guztietan, apezek, fraideek eta serorek euren kongregazioen jantziak zeramatzaten soinean arazorik gabe. Estatu eta Elizako eskolen artean adostasunezko itunak egin ziren.
Musulmanekiko arazoak gertatu ziren 1990. tutean, neska musulmanei buruko zapiaz jantzita eskoletara joatea debekatu zitzaielarik. Zoritxarrez, eskuin muturrekoek iradoki zutena pixkanaka lege bat bihurtu da, eta beste erlijioeiez dagokielarik, estigmatizatuak sentitzen dira Frantziako musulmanak. Muturreko islamistek ekimen batzuk egitera eraman ditzake, zalantzarik gabe, lege berri horiek. Benetako laikotasunaren arabera, Estatuak erlijioaren gauzetan ez sartzea derrigortu beharko luke, pertsonaren bizia eta duintasuna errespetatzen duten heinean zalantzarik gabe. Estatu laiko batean, Estatuko legeak erlijioarenak baino indar gehiago ukan behar du.
Nola erlijioaren integrismoa ekidin behar, hala laikoa baztertu behar dugu Laikotasun gehiegik Frantziako Estatuan laikotasuna hil lezake. Laikotasunaren izenean, igandeetan lan egin beharko genuke, santuen izena dakarten herri eta kale guztiak berrizendatu beharko genituzke… eta halako abar luze bat. Baina horrelako gizarte batek etorkizunik ez lukeelakoan nago, gizaldiaren aberastasuna eta aniztasuna ez baititu aintzakotzat hartzen”.
Beste baterako utzi behar honek guztiak eragiten dizkidan gogoetak.

1988ko Basque Violence-ren jarraipen gisa irakur liteke Vieja Luna de Bilbao (Nerea 2014). Hartan, Joseba Zulaikak tragedia baten kontakizun lokala ehundu zuen —Itziarko baserri giroan kokatua—, ETAri buruz idatzi den lanik sakon eta aberatsena; eta oraingoan, belaunaldi oso baten kronikarekin bilakatu nahi izan du. Horretarako, metropolira egin du jauzi, Bilbora, honek XX. mendean zehar marka utzi duten biztanle enblematikoen erreseina biografikoez mosaiko zabala osatuz. Lan itzela, pasarte distiratsuz betea, eta baita hipotesi eztabaidagarriz eta zentzugabez ere.

Mosaiko bat eraikitzeko, pieza txiki asko aukeratu behar dira, eta ez dira nolanahikoak Zulaikarenak: Unamuno, Agirre, Prieto edo Arrupe; Aresti, Oteiza, Madariaga edo Ybarra; Wilson, Yoyes, Arriaran, Bengoa eta beste hamaika (langileak, misiolariak, eskaleak, artistak, prostitutak). Soslai biografiko horiengatik soilik merezi du liburuak, baina hor dago bere arriskurik handiena eta bere arrazoibidearen ahuldadea. Zuhaitz bat ez dela basoa, alegia, eta zuhaitz eder edo harrigarri askoren irudiek basoaren ikuspegi distortsionatu bat emateko aukera handia dutela.
Lehen distortsioa: belaunaldi oso batez aritzea. «Lurperatu nahi izan dut nire belaunaldia» zioen BERRIAk plazaratutako elkarrizketaren titularrak. Belaunaldiari egindako erreferentziak etengabeak dira: «Gure belaunaldikook hori asko sentitu dugu, ideologikoki identifikatu baikara ETArekin. Barrabilik bazenuen, sartzen zinen, eta sartzen ez bazinen, ez zen haiekin ados ez zeundelako. […] Kastrazio sinboliko hori bazenuen, eta erruduntasun hori arintzeko genuen identifikazio hori». «Sakrifizioarekiko menpekotasuna duen belaunaldia da zurea», esana zioten… Bistan da funtsezko zenbait gogoeta eginak dituela Zulaikak: «Gure belaunaldia maiz deskribatu dute gure gorrotoen bidez, baina nik uste dut azken batean amodio gehiegizkoa izan dela gure problema nagusia. Maite izan dugula gure aberria, gure familia, gure kultura hainbesteraino, ezen sentitu izan dugun kulpa handia behar beste ez emateagatik». Baina distortsioa dagoela diot, zeren hori guztia eta beste hainbat kontu larri belaunaldi horren zati esanguratsu baten ezaugarria izan zirelako, denen izenean beren buruak postulatu zuten gutxiengo batena, hain justu, ez belaunaldi horren gehiengo aktiboarena. Interesgarriak dira, oso, elite batzuen bilakaeraz liburuak azaltzen dituen mugarri eta eraldaketak, baina aipatu ere egin gabe zenbaterainoko lana egin zuten elite berriek gizartean pizten ari ziren dinamikak eta ahaleginak berenganatzeko; usurpazio eta suplantazio lana hain zuzen. Lan eredugarria, eta ez zentzurik onenean.
«Beste Handi» askoren porrotaren aroa izan dela dio, Jainko askoren suntsitzearena: «Jainkoa bera, ETA, sakrifizioaren menpekotasun hori, estatua…», aipatu elkarrizketan. Eta honetan, desioaren eta errealitatearen arteko nahastea gerta liteke. Forma aldaketak suertatu direnik ezin uka, baina Beste Handi-en porroteraino?
Are zalantzazkoagoa da Zulaikaren diskurtsoan Bilboren eraldaketak hartzen duen interpretazioak, zeinak leku nabarmena du obraren mamian: «Hiriak dira Krens-entzat [Guggenheim-eko zuzendaria] Don Juanentzat emakumeak diren gauza bera: bere aginte eta botere nahiak asetzeko tresna erabilgarriak». Zulaikaren obraren egituran —Danterenari jarraituz—, Infernuan osatzen da lehen atala, eta sedukzioaren kontakizun honekin abiatzen da Purgatorioa: «Seduktore profesionalaren eskakizunak aurretik eta zuzenean ase beharrak dira… Bilboko agintariek bazekiten egitasmoa apustu bat zela, kasinoan jolastea bezala…». Guggenheimeko operazio hura eskandaluzkoa izan zen orduan, Zulaikarentzat bezala, gainontzeko euskal intelektual progresista gehienentzat. Orain, «konbertitu bat» dela dio, Purgatorio zabaltzen duen kapituluan argi erakusten duen moduan. Distortsioa, hemen, eldarnioaren mailara jasotzen da. Bilbo subjektu bilakaturik, desio eta fedez betea da, eta bere postrazio eta zabarkeriazko itxuraren atzean, gai da erakusteko sekulako ahala duela Don Juan amerikano apetatsuenaren aurrean. Dirua ez da arazoa; mirakuluak beste dimentsio batean gauzatzen dira, eta abar.
Arregik, orduko Jaurlaritzako kultur arduradunak, orain gutxi esplikatu duenez (buruz ari naiz), «ahaztuak dira dagoeneko kulturaren inguruko orduko eztabaidak; hor ere erakusten da egitasmoaren garaipena». «Frank [Gehry], eraiki ezazu atari bat non jendea belauniko erori beharko duen museora sartzean», esan omen zion Krens-ek. Eta lortu du, nonbait, baina ez operazio espekulatibo erraldoi bat, Bilboren eraldaketa urbanistikoaren akuilu… «tragediaren osteko Bilboren ordua heldua zen. Krens izango zen Bilbok hain luzaz espero izan zuen munstro suntsitzailea, Teseo berria», eta horretarako, «enkante etxeen psikologiaz blaitu beharra zegoen politika kulturala».
Zulaikak jasotzen du Oteizaren etsipena: «Denetan izan gara garaituak…», baina haren hitzek baino, The New York Times Magazine-ren 1997ko azaleko titularrak gidatzen du bera Paradisuaren Berri Onera: «The word is out that miracles still occur» [«Zabal ezazue berria, mirariak gertatzen dira oraino»]. Mirari hori Bilbon gertatu da, eta Guggenheim du izena.
Zulaikaren arrazoibidea askoz ere konplexuagoa ere bada; naufragioaz ari da etengabe, ez ditu ahazten operazio arrakastatsu honen zehar-kaltetuak (langabezian eroriak, prostitutak, indarkeriaren biktimak… «lotsatua nengoen nire hutsaltasunaz haien egoera obszenoaren aitzinean»). Esango nuke bere ezintasuna bai dela berak ondo ordezkatzen duen belaunaldiaren zati horrena; arrakastaz aurrera atera direnak kontzientzia txarrari nola aurre egin ezinean. Hamaika haritatik tiraka saiatu da labirintoaren irteeraren xerkan bera ere… Teseo posmodernoa aurkitu duen arte. Eta Teseo/Don Juan horren sedukziozko maisulanaren aurrean errenditu egin da, bere belaunaldiaren panteoi liluragarria izendatuz: Marilyn Monroeren ikonoa irudikatzen duen mirarizko museoa.
Posmoderniaren alderik interesgarrienak eta iruzurtienak erakusten dizkigu Zulaikak, baina hainbeste gogoeta eta aipu iradokitzaileren uholdean itotzeko arriskuarekin: botere orok etengabe daraman ahalegin ideologikoan, hain justu. Eta badakigu zein den edozein boterek arerioak ezereztatzeko erabiltzen duen etengabeko politika: berea ez den edozein aukera suntsitu edo ito, lehenbizi, berea ez den beste aukerarik ez dela aldarrikatzeko, gero: Infernuko Bilbo hura ala Paradisuko hau, guztiz transfiguratua. Nori axola zaio bidean gertatu den suntsiketa sistematikoa? Artistek edo eragile kulturalek ikasi behar dute, behingoz, espektakuluaren parte baino ez direla; kasinoa dela gure tenplu bakarra. Nori axola zaio Marilyn hautsia, hain ederra denean berarekin egin dugun fetitxea?

Lemoizko zentralaren eraikina egun. Juan Gorostidi

 Bilboko Guggenheim liluragarria ez da Zulaikaren belaunaldiaren mausoleoa, ezkutuan daukagun Bilbotik hamabost kilometrora dagoen beste bat baizik, niretako: 70eko hamarkadan zehar eraikitako hormigoizko munstro bat da hori. Zulaikak berak seinalatzen duenez, Gernikan abiatu zen aro atomikoaren ondoren etorri zena: Lemoizko zentralaren oskola, hain justu. 80ko hamarkadaren hasieran eta modu ezin traumatikoagoan geldiarazi zen ahalegin hura, eta inork ez daki zer egin harekin 35 urteren ostean. Eutsi egin beharko genioke oskol narriatu horri —Auschwitzen edo Hiroshiman egin bezala—, apaindurarik gabe bere arkitektura beldurgarrian, itsasoaren enbatari eutsi ahaleginean.

Gurea masokismoak egituratutako belaunaldia eta gizartea denez —«Masokistak Amaren agindu gisa bizi du ordena sinbolikoa (erlijioarena, aberriarena, familiarena). Ama da Semearen sakrifizioa exijitzen duena, etab»—, liluraturik ere, ezin dugu salbu atera sedukzio joko histerikoetatik, ez baititugu ulertzen ere… Horregatik da erratua Zulaikaren tesia.

Uste izan dugu blasfemia edo profanazioa bezalako kontzeptuak atzean utziak genituela betiko. Ez da horrela. Sakratuaren kontsiderazioa zutabea da gizakiontzat, kontsiderazio hori Jainkoan ipini edo jendetasunean. Zientziak ez du zutabe hori mugiarazi, eta ez du mugiaraziko ere, bere burua jainkotze ahaleginean ez bada. Sakratua ez da arkaismo bat; begiramena eta errespetua eskatzen duen zerbait baizik. Fikzioa kontsideratzen badugu ere, jendarte baten kohesioari eustea du xede. Horren moduko zerbaiten faltan, kaosa nagusitzen da. Gizakia existitzen denetik, ez da zilegi dena eta edozein gauza esatea. “Jakintsuak dardarka egiten du barre” aipatu zuen Baudelairek, Bossuet-en hitzak gogoan.

“Charlie Hebdoko kazetariak adierazpen askatasunaren martiri gisa dira orain txalotuak, baina izan gaitezen zintzo: azken bi hamarkadetan bere aldizkari satirikoa publikatu nahi izan balute AEBetako edozein kanpus unibertsitariotan, ikasle eta irakasle taldeen ‘gorrotoaren bultzatzaile’ izatearen salaketapean, hogeita hamar segundo baino ezin iraungo zuten. Administrazioak edozein laguntza kendu eta aldizkaria ixteko agindua emango zuen”. Hitzokin abiatzen zen The New York Times egunkarian David Brooks-ek Ni ez naiz Charlie Hebdo izenburupean joan den astean argitaratutako artikulua. Eta aurrerago: “Gutako gehienok ez gatoz bat aldizkari horren umore iraingarriarekin. Agian bai garairen batean, hamahiru urterekin edo, ausarta eta probokatzailea dirudi eta épater la bourgeoisie [“burgesia eskandalizatzea”], gainontzekoen ideia erlijiosoen kontura iseka egitea eta abar. Baina, denbora aurrera, umekeria iruditzen zaigu”. Je suis Charlie Hebdo diogunean, eta lehen talkatik haratago, gure biktimismoa elikatzen baino ezer gutxi gehiago egiten ari gara. Eta, krudela badirudi ere, jasandako sarraskiak ez luke hau estaltzeko balio ukan behar.

Ohituak gara “terrorismo itsuaz” aritzera, “nihilismoaz”. Baina hau ez da horrelakoa. Erailtzen hil diren gizon horiek “Mahomaren izenean” egin dute. Ez al dugu ezer jakin behar Islamari buruz, erlijioei buruz? “Fanatismo erlijiosoarekin ezin da hitz egin, borrokatu baino ez da egin behar” errepikatzen dugu. Baina gure terrorea eragiten duen diskurtsoaz ezer jakin nahi ez izateak bere mamu paralizantea handitu baino ez du egiten; neurriz kanpokoa eta intratablea bilakatu. “Ezein erlijiok ez du Mahomaren diskurtsoak bezainbeste Bakarraren transzendentzia, honen bereizketa handietsi. Absolutuaren aurrean, judaismoak eta kristautasunak ez dute bakarrik uzten giza ahuldadea. Bitartekaritza bat eskaintzen diote, babes bat: Herri batena, Eliza batena. Islamaren Absolutua, berriz, ez du ezerk arintzen; neurrigabea da. Hor dago bere distiraren oinarria” zioen aditu batek^[1]. Ez al dugu erlijioarekin zer ikusi duten kontuak denbora baino lehen alboratu, ezagutuko bagenitu bezala, geuk ere gaindituak bagenitu bezala?

Gizarte laikoetakook zenbakiak ipintzen ditugu Absolutu horri aurre egiteko: “Lau miloi manifestatu ziren joan den igandean Frantzia osoan”. Egin al diezaiokegu aurre, sakonetik, modu horretan? Biktimen ohorez atera gara kalera, bai, baina zer eskatzera? Polizia gehiago, dudarik ez. Snowden gizajoa! Zelatatuak izan nahi dugu, kontrolatuak… bizitza baldin badago jokoan. Arrazoia du Houllebecq-ek puntu honetan: itxurakeria guztien gainetik, ez gaude erresistentziaren aroan, sumisioarenean baizik.

Mendearen hasierarekin New Yorkeko 9/11k astindu gintuen. Ondoren, Madrileko 3/14ak; Londreseko 7/7a etorri zen ondoren, Parisekoa orain…, eta ez da aztia izan behar sarraskiak izendatzeko zenbaki kodigo makabro horiek jarraipena izango dutela aspaldian ezagutzen dugun ekintza eta erreakzioaren logikaz. Egia da, baita ere, gure artean bizi diren musulmanei atxikitako arazo bat dela lehenik eta behin –ETArena euskaldunen arazo bat zen eta den bezala–, baina mundua gero eta bakarragoa den heinean, sekula itzali ez diren gerra guztiak “mundu gerrak” dira eta jarraituko dute izaten, gero eta nabarmenago.

Besteek egiten dutenagatik sentitzen gara suminduak eta epaitzeko gai, eta ez guk egiten dugunagatik, edo gure inplikazioagatik. Gauzak maila honetan iraultzen ez ditugun bitartean, bere horretan jarraituko dute, ezin izango dugu madarikaziotik libratu, politika antiterrorista gora-behera.

[1] Hitzok eta testu honen hainbat ideia Jacques-Alain Millerren L’Illusion lyrique artikulutik jasoak dira. François Coppée. soinu an Dylaranol Larzabal eta Ruper Ordorikarançois cri guztienagurrezti ihesi doazngo lirikoak ere dedikatzen dizkiezue./at, kantu berri hainbeste, aurrekoen bertsioekin o ahaleginagatik agian.esannahia arenean lehenengoa eta hamargarrena ustekabean egiten dute bat-.

Joan den udan ETBk eskaini zuen Imanol Larzabali buruzko dokumentalaren ondoren, bi inpresio jaso nituen batera: lehena, “bere hurbilekoak entzunda, zauriak zabalik dirau”; bigarrena, “hamar urte behar izan dira halakoetan egin ohi dena egin ahal izateko, hau da, bere hurbilekoenei, familiakoei, lagun minei edo musikari lankideei ahotsa emateko, haiek izan ohi baitira ezinbesteko lekukotasunak ondorengo gogoeten oinarri izan daitezen”. Aitzitik, Imanolen ibilbide gatazkatsuagatik, antza, ez ziren izan hurbilenekoak hitza hartzen lehenak bera hil ondoren, distantzia batera geundenak baizik.

Jakina da hurbilenekoei behar den distantzia falta ohi zaiela ur zaurgarrietan murgiltzeko. Doluaren funtzioetako bat baldin bada zorrak kitatzea gertakari traumatikoak sortzen duen bidegabekeriaren bizipenarekin, eta nire inpresioa egokia bada, lan zaila izan da Imanolen ingurukoenen kasuan. Zer gertatzen da horren ordez? Kontradikzioz eta kontrastez betetako ibilbide bat berdintzera eta sinplifikatzera jotzen dela, norberarentzat problematikoak ez diren ziurtasunekin geratzeko, tragediaren zioa guztiz kanpoan utziz.

Alderdi “humanoak” azpimarratzen dira, idealei loturikoak, “bere askatasun egarria” edo eskuzabaltasuna; “Imanol ona zen, onegia agian gure gizarterako”, esaterako. Edo bere dohain artistikoak: ahots sakon eta ederra, melodiarako gaitasuna… Hauek denak egiatzat hartuta ere, norbere kontsolamenduaren mesederako baino ez dira; ezer gutxirako balio dute gizonaren patu tragikoa ulertzeko. “Oso krudelak izan ziren berarekin, berak aldarrikatzen zuen askatasunez lan egin zuelako” eta antzeko baieztapenek ez dute gehiegi laguntzen ibilbide korapilatsu bat ulertu edo korapilo haiek gure baitan askatu ahal izateko. Baieztapen horiek badutelako ifrentzu bat, alde humanoan nahiz artistikoan: “ontasun” hori ez dugulako gratifikazio premiarik gabe gauzatzen; inguruko jakin batzuen krudelkeria norbere auto-suntsipenarekin osatzen delako. Edo ekarpen musikal eder bat izan litekeelako aldi berean kontserbadorea oso…

Arazo korapilatsu hauei aurre egin ezinean, beste bide bat ere aukeratzen da: hildakoaren bizitzaren zati batean azaleratu zen alderdi batekin geratzen gara: izan frankismoaren aurkako engaiamendu erradikala (“gainontzeko kantarien metafora epelak bere arriskuaren eta zuzentasunaren aurrean…”), izan jazarpenaren kontrako posizio salatari aitzindaria (Yoyesen hilketa salatzerakoan, ondoren etorriko zen “Beldurraren kontrako” kontzertuaren egokitasun zalantzazkoan…). Egia edo Arrazoia besteak baliogabetzeko arma bezala erabiltzea modu absolutu batean, hori guztia probetxu eskaseko kontua da, Imanolena bezalako ibilbide batean denok aurkitzen dugulako deseroso egiten zaigun zerbait, eta horri erreparatzea izan litekeelako bere memoriara enpatiaz hurbiltzeko egin genezakeen ariketarik baliagarriena.

Azaroaren 8an eta abenduaren 7an Donostian egingo zaizkion kontzertuak izango dira ziurrenik haren omenezko azken ekitaldi publikoak. Orain arteko gehienek gehiago izan dute pribatutik, edo sozialki eta politikoki interesatuegiak izan dira. ETBko dokumentalean bezala, atzerapen handiz bada ere, bete beharreko hutsune bat osatuko dute. Aldi berean, hala ere, ahulezia kolektibo nabarmen batzuen erakusle izango dira, Imanolen kasua oro har hartuta: kritika zintzoa egiteko dugun ikararena, edo komunikazio publikorako ahuleziarena; maila guztietako sektakerien haziak eta hauen etengabeko elikagarri.

Estimatzen dugun kultur gizon edo emakume bat hiltzen zaigunean ez dugu zerura edo infernura bidaltzen. Lehenera, hartan sinesten ez dugulako, eta bigarrenera, horretarako nahikoa dugulako bizitza. Halakoetan, eta Imanolen kasuan hamar urteko purgatorioan utzi ondoren, linbora bidaltzen dugu, eremu lanbrotsu eta aseptiko horretara. Linboaren eremu hotz horretatik bidaltzen dizkiguten seinale gero eta urrunagoekin elikatuko ditugu gure sentimendu eramangarrienak, eta, gogoan gordetzen ditugun heinean, bere ekarpen artistiko interesgarrienak indargabetuak geratuko dira erabat. Hildako kantari enblematikoenen kasuan, aski da gehien gogoratzen ditugun kantuei erreparatzea, konturatzeko ezen haiek berek azken urteetan ibilbide oso bat laburbiltzeko egin zituztenen aldean guztiz bestelakoak direla –gogoratu Xabier Leteren edo Laboaren kasuak, urrutirago joan gabe.

Irudipena dut Imanolek argitaratu zuen azken diskoaren minean dagoela bere azken hitza (2002ko Versos Encendidos hartan), erdarazko hamabi piezen artean tartekatu zituen hiru euskarazkoen esanguran hain justu, eta uste dut mereziko zukeela disko hori eta kantu haiek egunotan berrentzutea. Bi dira Lizardiren hitzekin ondutakoak (“Zer goibeltzen zaitu, maitea, arratsero?” galdetuz abiatzen den Arras gorri, eta Mendi gaina –Lizardi bilakatu zen azken Imanolen euskal poeta?–), eta Barne Bidea kantuan, berriz, Arestiren hitz hauekin tartekatuak —“Ez naiz kejatu nire denporan / ez dut egundo esan ai / zeru azpiko aldian ez dut / inoren kalte izan nahi”—, Leteren hauek azaltzen zaizkigu: “barne bideak hain bihurriak / argitzen dizkit gau isilak /argitzen dizkit loaren mugan / paranoiaren amets beltzak…”.

Badirudi Imanolen azken hitzek ez dutela oraino esanahirik galdu.