1

ARROZTEAK ZABAL DITZAKEEN BIDEETAN BARRENA

Arantza Santestebanen 918 gau filmaren inguruan

(Artikulu honen bertsio laburrago bat BERRIAk argitaratu zuen 2023ko martxoak 22an)

«Nire bihotza enarena da nire kamaradena baino gehiago»

Rosa Luxenburgen Kartzelako gutunak, filmean aipatua.

“(Arantzari galdetuko genioke) artxibo partikular horretako argazkiei bota zien begiradaz. Ez begiekin, kamerarekin baizik. Ez baitzuen plano orokorrera jotzen, estu-estuetara baizik. Detaileak harrapatu ahal izateko. Galdetuko diogu ere ea noiz ohartu zen argazki horiek nolabait iraganean mantentzen zutela preso. Noiz erabaki zuen zinemagileak bertan uztea eta gauez ibiltzeari ekitea. Bertan uztea eta industrial techno musikaz gainezka den diskoteka batean gogoz eta ez preseski pasibo murgiltzea”.

Begoña del Teso BERRIAn.

“Subjektu politizatua irudikatzeko logiketatik ihes egiten saiatzen naiz. Horregatik, 918 GAU, zalantzagarria eta zaurgarria dena ere, leku politikoa den ikertzen saiatzen da… Ez da nire trauma emozional bat sendatzeko lekua. Filmak estetikoki bildu nahi du nire ustez prozesu politiko baten parte den sentsazio bat…”.

 Zuzendariak La higueran idatzitako komentarioak eta BERRIAri eskainitako elkarrizketan.

Kartzelako errealitatea esan ezinezkoa denez –irudikaezina, Georges Didi-Hubermanek esango lukeenez–, kanpokoak ez du aski erreferentzia barruan gertatzen ari dena ulertzeko, eta barrukoak ere ez du bitarteko nahikorik zer bizi duen adierazteko. Beraz, barrukoak jarraitzen du izaten kanpoko munduaren jasotzaile huts bat, eta iruditzen zaigu behar duen guztia dela kanpoko bizitza xurgatzea”.

ARGIAri eskainitako elkarrizketan

Euskal Herrian (Iruñeko Ikuspuntu jaialdian) 2022eko martxoan estreinatu zenerako 918 gau filmak DocLisboako Nazioarteko Film Onena, Torino Film Festivaleko Nazioarteko Dokumental Onena eta Pontevedrako Novos Cinemasen Latexos sariak jasoak zituen 2021ean zehar. Kanpoan jasotako errekonozimendu horren ondoren, oihartzun nahiko zabala izan zuen filmak, eta zuzendaria elkarrizketatua izan zen zenbait medioetan, non egilearen motibazioak eta helburuak argiki islatu ziren; baina ikusia izateko oso aukera gutxi gertatu dira, gerora: laudorioez haratago, ez zinema komertzialetan ezta ohiko jaialdi eta gainontzeko programazio kulturaletan ere. Gaiak, haren tratamendu ez ohikoak eta han eta hemen jasotako laudorioek beste zerbait eskatzen zuten, baina ez gaude, nonbait, horretarako. Ondorengo lerrootako komentarioak filmaren metrajearen bilakaerari atxikituko zaizkio.

Hasierak inpaktu handia du. Abstrakziora jotzen duten soinu eta kolore nahasiez beteak dira lehen minutuak –bukaerako giro isil, itzal eta figuratiboarekin kontrastean–, eta kamerari begiratu gabe hasten da kontakizun neutro bat, edozeinek ulertzeko moduko datuak ematen dituena: goi mailako polizia operazio bat, Madrilgo epailerik entzutetsuenak gidatua –Felipe Gonzálezen gobernuko justizia ministro izandakoa eta, espainiarren artean, nazioarteko proiekziorik handiena duena–. Espero ziren atxiloketak gertatu dira, hogeitahiru lagunena, ETAren amaiera kudeatzen ari diren elkarrizketa eta ekintza gurutzatuen barneko operazioan.

Epailearen aurrekoa kontatzerakoan, lehen haustura, lehen arroztea: “Iruditzen zait beste norbaiti buruz ari direla. Izerditan nago… Barre egiteko gogoa etorri zait, barrez lehertzekoa, baina badakit tokiz kanpo legokeela: ni hemen bezala”. Lekuz kanpo, horra gakoa. Atera gaitu narrazio arrunt-solemneetatik, eta gertakizunen hiru maila aldi berean eskaintzen zaizkigu: narratzailearen sentipena, berak kontatzen duen gertakariena (beren bileretako eta gainontzeko mugimenduen jarraipen poliziala, atxiloketaren protokoloak…), eta pantailan agertzen diren paper eskaneatuek erakusten duten jargoi juridikoa: “doy fe…, prisión provisional comunicada…, persistencia en su acción con peligro de huida…”. Sartu gara giroan, baina gertakizun horren irakurketa politikoa edo kritikoa egin ordez –Euskal Herriak pairatzen duen polizia-jazarpenaz edo, Foucaulten erara, tribunaletako hierarkia eta errito sail finkoen buruzkoa, esaterako– arroztasuna jartzen zaigu aurrean; distantzia bat, egoerarekiko disoziazio arretatsu bat eskatzen duena.

          Hamar minutuko obertura horren ondoren agertzen zaigu filmaren izenburua, argi utzita dagoeneko ikustera goazena ez dela kartzelaldi baten inguruko kontakizuna baizik eta egonaldi horrek eta ondorengoek hasiera-hasieratik eragindako arroztasuna.

MIKO-KONTAKIZUN SORTA

          Bigarren arrastoa: ez zaigu errelato oso bat emango, baizik eta miko-kontakizun sorta bat, itxuraz detaile arruntetan oinarritua, argazki lanbrotsu batzuk eta haietan ikus litezkeen detaile nabarmenduak: Alexandraren bisean biseko intimoa, preso baten alabaren urtebetetzeko jaia, kirol monitorearen portaera, ospitalean bizitutakoa, kartak botaz lagundu nahi dion jonkia… Kartzelako bizimoduko kontu arruntak kontatzen dira kontalaria den preso politikoaren barne gatazka aurkezteko: “Nereak ezartzen zituen esan gabeko arau zurrunak. Preso egoteak sortzen zigun frustrazioa adieraziz gero, bere mespretxua adierazten zuen, gure ahuleziak molestia eragingo balio bezala. Horren ondorioz, gure artean preso eredugarria izateko beharra zabaldu zen; preso politiko ginen heinean, kartzelaren aurrean indartsu mantentzearen beharra. Kezka politikoak kezka intimoen gainetik egon behar ziren beti. Preso sozialekin tratua begi txarrez ikusten zuen; susmagarritzat hartzen zituen. Inork ez zuen haren gorrotoa jaso nahi, eta, halako batean, isiltasun jasan ezin batean sartu ginen. Neurria ematen ez nuela sentitzen nuen etengabe”.

          Arrozten den emakume batez ariko zaigula adierazi zaigu hasteko. Ondoren, neurria ematen ez duen preso politiko bati buruz. Film osoa horren adierazlea da, eguneroko kontu txikiekin jarraitzeko tematuta baitirudi narratzaileak: irabazi zuen igeriketa proba, gizon gihartsuak eta haiekiko kontaktua eta distantzia, batekin izandako abentura ezkutatu beharrekoa… Sexu-jarduna grabatu nahi zuela kontatu du nonbait, eta lau minutuko bi emakumeen arteko larrua-jokoarekin amaitzen da orain artekoa. Niri ezin egokiagoa eta samurtasunez betea egin zaidan pausa moduko eszena hori, eramangaitza egin zaio nirekin egondako bati baino gehiagori, ez lizuna delako; luzeegia, aspergarria, deserosoa egin zaielako baizik.

Ohe-eszena horretan gertatzen da filmaren hogeita hiru minutuko lehen zatiaren –metrajearen erdia ia– eta bigarrenaren arteko trantsizioa. Hizkuntza zinematografikoa aldatu egiten da ondoren, eta baita aurkeztutako gaien tratamendua ere, sakontasuna. Hasieran bezala, zuzendaria bera agertzen da berriz grabagailuari hizketan, baina planoan apenas agertu gabe. Kontakizunak, oraingoan, luzeagoak dira, dramatikoagoak: Rasharena, esaterako, burua galdu zuen 32 urteko preso hegoafrikarrarena.

Argazkietara joko du beste behin, baina oraingoan bere lagunek berari bidalitakoetara, bere arrozte prozesuaren beste ildo bat erakutsiko diguna: argazkiotan jasoko duena bere iraganeko bizimoduaren isla da, gero eta urruntasun handiagoarekin sumatuko duena. Ondoren, filmean erakusten den une gorenetako bat ageri da: lagun batek igorri dion gutunaren irakurketa non zebraren metafora erabiltzen den haien moduko militante eta preso politikoen izaera moralaz galderak egiteko: “Zer zarete, asto beltzak marra zuriekin, ala asto zuriak marra beltzekin?; pertsona onak, ohitura txar eta tirantza destruktiboekin; ala txarrak, destruktiboak zarete, ohitura on eta jokabide zuzenekin? Zaratatsuak zarete, sloganekin aseturikoak, ala jende lasaia, espirituala, garrasi eta zarata-aldiekin? Zuen borrokan zoriontsuak zarete, egun tristeekin, ala bide tristean zabiltzate egun zoriontsuekin? Zuen artean zuzen eta txukun zabiltzate, zenbait zerrikeriarekin, ala giza-jende zerria zarete txukuntasun eta zuzentasun batzuekin?”. Patxadaz irakurria da gutuna eta aurreko sexu eszenak hainbeste irauten du.

GAINDITU EZINEZKO GOGOETA MORALAK

          Film honen balioetako bat da zabalik dagoen prozesu baten testigantza aurkezten digula. Horrekin da guztiz koherentea tratamendu formala, elementu zatikatuen erabilera. Kartzelan bizituriko ezlekutzea kontatzeko distantzia bat bilatu behar izan du egileak, ez handiegia ezta txikiegia ere; narrazio zurrun baten menpeko izan den militantzia-eredua hautsi zaionean, ez du beste osotasun batera jo. Kontrara, krisi horren baitatik erakutsi digu erakutsi beharrekoa modu zatikatuan, irekian: “ez dut besterik gabe desengainu politikoa aldarrikatzen, zalantzarako aukera baizik. Nire ustez, une honetan ez dago gauza politikoagorik kolektiboaren baitan krisiaz kargu egitea baino”, bere hitzetan. Baina ez pelikula intimista bat eraikiz: “diskurtso politiko desberdin bat artikulatzeko toki bakarra intimitatea balitz bezala”, ezta jarrera baten autojustifikazio eginez ere.

Hala ere, ez pentsa bikoiztasun moralen gainditze bat proposatuko zaigunik. Zenbait galderak jartzen dira lehen planoan, galdera horiek bazterrean ez uzteko erabaki irmoz (“zer sentitzen duen presoak, nolakoak diren botere harremanak, etorkinak nola dauden, nolakoa den sexualitatea, zer den desira, zer den naturaren absentzia…”). Eta jarraitzen du: “gure paradigma politiko guztia eraiki da dikotomietan, eta hortik erantzun sinplistak sortzen dira. Iraultza ala hil? Bada iraultza. Aberria ala hil? Aberria, jakina. Hortik formulatzen diren galderek ez dituzte askatzen gure bizitzetako dilemak. Aldiz, galderak askoz konplexuagoak bihurtzen dira alde humanora biratzean” dioen bezala beste elkarrizketa batean.

Zuzendaria sinesten badugu, dikotomia itolarri horietatik aldentze beharraren ondorio da filma, eta minutuak aurrera egin ahala, patxada bilatzen eta eskaintzen da arnasa hartzeko; trantzea ere bai –bigarren haustura luzea markatzen duen dantza eder luze horretan– eta argi epelean eta iluntasunean bilatzen den isiltasuna, pelikularen azken minutuetan. Ez dago azpian indarrean dirauten dikotomia moralen konponketarik; dikotomia zurrun batzuetatik beste mota bateko dikotomiak erakusten dira, askoz ere zabalagoak, konplexuagoak, irekiagoak… Horregatik da pelikula irekia, prozesuaren baitatik sortua, ez erantzun borobil bat aurkitu eta esplikatzera datorkiguna.

Zentzu horretan, esango nuke bakarra dela Santestebanen pelikula orain arte euskal gatazkaz egin direnen artean, guztiak baitaude autojustifikazioan oinarrituak; guztiak baitaukate erantzun borobil bat erakusten den arazoaren aurrean. Adiskideak planteatuko dituen galderen aurrean –“Pertsona onak zarete, ohitura txar eta tirantza destruktiboekin, ala txarrak, ohitura on eta jokabide zuzenekin?”– batera ala bestera jo behar ohi dutenez; ez ordea Santestebanek bizi duen prozesuan egon eta modu zintzoan gisa horietako erantzunik gabe jarraitzea erabaki duenetik.

Ordubete neurtuen kontakizuna bete da, eta hasieran genuen irekidura –ala irekidura horren aurreko erresistentzia– handitu baino ez da egin. Ilunabarrean eta Euskal Herritik ia bi mila kilometroetara dagoen Berlingo Treptower Parkean gabiltza, bigarren mundu gerran eroritako soldadu sobietarren omenezko irudien artean. Txoriak eta zebra eta, amaitzeko, Verde Pratoren Amaren kanta: “Adinez nagusi denetik badoa urrun / Egiak ez dezala harrapatu / Arren haurra, ez ihes egin / Nora hoa hain estu? / Mendian gora gauak ere aurkituko zaitu / Nora doa nire umea begira? / Leku hartan zerk umelduko du? / A ze poza izango dut bihotzean norbaitek osorik maitatuko balu! / Urruti ere izango da udaberria…”.