Kontu jakina: odol errekak eragiten ditu gizaldiz gizaldi gizakumeak; ibaiak eta itsasoak ere, zenbaitetan. Saiatzen gara erreka horiek ahalik eta urrunen mantentzen; hurbiltzen zaizkigunean aztoratzen gara, ez handienak edo zentzugabeenak direlako, hurbiltzen zaizkigulako baizik. Eta orduan jartzen ditugu martxan tinta errekak, iritzi trukeak, kalakak, munstroa exortzizatu beharrez… magiak ez badu beti gure ametsetan bezala funtzionatzen ere.
Horixe gertatu da azkenaldian Charlie Hebdoren sarraskiarekin: milaka artikulu Europa osoko prentsan eta gainontzeko medioetan. Adibide bat: Madrileko El País egunkariak argitaratu dituen guztiak batu ditu bere edizio digitalean: 48 iritzi artikulu eta 9 editorial hamar egunetan; zenbat Pariseko Le Monde eta abarretan? Ezin adierazgarriagoak El País-eko editorialen izenburuak exortzismoaren ahaleginak ezagutzeko: “Seguiremos publicando”, “No ceder al terror”, “Todos somos franceses”, “Sin bajar la guardia”, “Europa vive”, “Las libertades de todos”… Hau da: “uxa ezazu arriskua honek zalantzan jartzen duena aldarrikatuz, hori errealitatearen aurkako baieztapena bada ere”.
Gure txikitasunetik ez dugu halako premiarik sentitzen, eta euskal artikulugileok ez dugu horren luze jotzen (zer gehitu, zer aukeratu, nola bereizi tamaina horren zaratapean…). Laburrean esan baitaiteke ziurrenik funtsezkoena: “Batasun sakratuaren izenean, ur zitalaren antzera, izua isuri da herritarren larruko poroetan barna Errepublikaren gerra kantak ozenduz behingoz gu trinkoa bihurtzeraino. Etorkizuna zalantzan dator”. (Itxaro Borda Ni ere…). “Lehen mundukook geuretzat nahi dugun bizimodua zen astoa, eta itzala, berriz, horrek gainerako munduetan eragiten dituen ondorioak (Nazioarteko Diru Funtsa, Charlie Hebdoren aurkako atentatua, Marine Le Pen…). Abderatarrak izatera, itzalak astoarekin zerikusirik ez dutela ziotenen bandokoak ginateke gu, dudarik gabe, baina alderantziz: itzalak kezkatzen gaitu, eta prest geundeke konponbidea ordaintzeko ere, baina ukuilu dotorean bapo bizi dugun astoa tratuan sartu gabe, beti ere. Harira datorrena ez da Protagorasen sententzia, gure atsotitza baizik, eta ez da asto-hitza: ‘Itzalik gabeko zaldia nahi duena, oinez abia bedi’”. (Joxerra Garziaren Asto Metafisikoak). Biak ARGIAn.
Bi egileokin ados egonda ere, merezi du eztandak eragindako aztoramena aprobetxatzea geure erreakzio moten nondik norakoaz pentsatzeko. Niri gehien jotzen didana laikotasunaren defendatzaile sutsuen argudioak dira. Hona adibide bat: “Dios es un reducto de ignorancia que lleva varios siglos reconfigurándose para sobrevivir a los avances civiles y científicos. Ninguna acumulación de creencias o intensidad en las mismas las convierte en verdad, y las sociedades que basan sus principios fundamentales en las libertades individuales no deberían darle cabida en la esfera de lo público a los designios megalómanos y caprichosos de los hombres del espacio que habitan las esquizoides mentes de los creyentes. Las escrituras sagradas de las grandes religiones monoteístas son, entre otras cosas, un compendio espantoso de enseñanzas morales que contradicen casi todas las conquistas sociales que con tanto celo solemos reivindicar los occidentales, y mientras permitamos que se sigan intoxicando con ellas las mentes de nuestros ciudadanos a través de las instituciones y organismos oficiales, estaremos siempre dejando abierta la posibilidad a que el avance más o menos natural de los derechos civiles se subordine a la interpretación interesada de estos textos bipolares y cavernarios, como ha pasado con impertérrita continuidad a lo largo de la historia”. Hitzokin abiatzen du Antonio Hitos-ek La importancia del insulto artikulua, bere argumentuari indarra emateko iraina ezinbestekoa balitz bezala. Esanguratsua, besteak beste, irain horien izaera klinikoa: “las esquizoides mentes de los creyentes” edo “estos textos bipolares y cavernarios”. Amaitzeko “iraindua izatearen eskubideaz” ekin arte: “El derecho a la ofensa, incluyendo el derecho a ser ofendido, es un eje básico para garantizar la emancipación del hombre con respecto a las instituciones de poder que se esfuerzan por dirigirlo”. “Irain nazazu, mesedez, nik zu iraintzeko eskubidean nagoela sentitu nahi baitut” esango baliguke bezala. Bestalde, ildo klinikotik jarraituz, zer pentsa ematen digu Mauro Entrialgo-ren aipuarekin: “El cabreo que provocamos en las personas cuando nos reímos de sus creencias es directamente proporcional al tamaño del disparate que sean las mismas”. Oso ondo, baina noraino hel gintezke hiperbole horiekin? Inork pentsa ahal lezake aldarrikatzen dituenak erlijioei buruz, berdin jokatzen duela gainontzeko guztiekin edo –eta hor dago koska– bere buruari dagozkion gai gatazkatsuekin? Horren begi kliniko zorrotza duen batek zer begiratua badu “irainaren eskubidea” aldarrikatzen ari denean… Bai, zorrotzak behar dugu hitza erabiltzerakoan, eta ondo jakin bereizten ideien konfrontazioa eta pertsonaren duintasunaren errespetua… baina gutxi dira horren gai. Bitartean, zentzuzkoagoa iruditzen zait Miller-en ondoko gogoeta: “Desde 1825, nadie trató entre nosotros de restaurar una ley sobre la blasfemia. ¿Cómo es que llegaron a morir como mártires de la libertad de prensa? Es porque universos de discurso separados y estancos hace tiempo, se comunican más y más a partir de ahora. Incluso están imbricados, mientras que lo sagrado de uno y lo nada sagrado del otro están en las antípodas. A excepción de rebobinar el film de los tiempos modernos deportando a todas partes a los extranjeros, la cuestión –una cuestión de vida o muerte– será saber si el gusto por la risa, el derecho a ridiculizar, la irrespetuosidad iconoclasta, son tan esenciales a nuestro modo de gozar como lo es la sumisión al Uno en la tradición islámica”.
Laffitek bere artikuluan zioenen bezala, “Nola erlijioaren integrismoa ekidin behar, hala laikoa baztertu behar dugu, Laikotasun gehiegik Frantziako Estatuan laikotasuna hil lezake”. Ondo dago fundamentalismo erlijiosoek eragindako gehiegikeriak salatzea (islamikoa nahiz kristaua edo budista), baina kasu bakoitzera hurbiltzen garenean, ñabardura asko aurki genezake, eta ez da salbuespena Charlie Hebdo-rena. Sinplifikatzea da esatea “Mahomaren zintak argitaratze hutsagatik erail dituzte terroristek Charlie Hebdo aldizkariko marrazkilariak” Lola Roldan-ek dioen bezala. Eta, ondoren, “adierazpen askatasuna erabiltzen zutelako hil nahi zituzten ezkerreko librepentsalari horiek”…
Errazkeri intelektuala da pentsatzea zerbait onartzen ez dugunean guztiz kontrako jarreran dagoela egia eta eginbidea, zuri-beltzean, kontsolamendu errazetik haratago, ñabarduretan baitago maiz aldea. Integrismo erlijiosoak sarraski asko justifikatzeko balio izan badu, horrek ez du esan nahi integrismo anti-erlijiosorik ez dagoenik, historian zehar hainbat sarraskiri aitzakia eman diona ere.
Bitartean, ez dezagun funtsezko galdera ahantz: zertan dagozkigu une batean edo bestean modu horretako kalteak eragin lezaketen jarduerek.

P.D. Askoz beranduago entzun ahal izan dut Hedoi Etxartek egindako gogoeta, guztiz pertinentea gaiari buruz: https://www.youtube.com/watch?v=zxM3bDZtDS4

Musikarien historian kontu berria izan da diskografia baten inguruko karrera irudikatzea. Halere, ohitu gara kantari batengan pentsatzen haren disko zerrenda errepasatuz. Grabaketa eta zabaltze teknikek baldintzatu dute XX. mendeko musika eta, oroz gain, musika herrikoia –pop, rock, etab.– kontsideratzen dena. Baina ez da hori gertatzen hainbat musikarirengan, batez ere “izar” bilakatzen ez diren horiengan, edo musika zuzeneko “sormen ekintza” gisa ulertzen dutenengan. Horien artean kokatu behar dira estilo anitzeko musikari garaikide asko, eta, haien artean, inprobisatzaileak eta jazz estilo guztietakoak.
Beñat Achiaryk ez du bere ekimen artistikoa estilo edo lerro jakin bati lotu. Berdin ari da Zuberoako kantutegiarekin eta hango molde klasikoenekin lanean (pastoraletatik basa-ahaideetara) edo jazz edo rock talde abangoardistenekin. Eta diskografiari dagokionez, oso zabala bada ere, bere ibilbidearen zati bat baino ez du islatzen. Badira egitasmo asko sekula grabatuak izan ez direnak, eta baita musikari garrantzitsuak bere ibilbidean, zeintzuekin grabaziorik burutu ez duen. Hala nola Pascal Gaigne, Urria taldearen hondarrean, 80 hamarkadaren hasieran; edo Michel Portal, kontzertu askotako kidea hamarkada luzeetan.
Grabazioak, berriz, heterogeneoak izateaz gain, barreiatuak daude hainbat leku eta zigilutan, eta ez dira eskuratzeko errazak. Azkenik, eta bere lan egiteko moduagatik, zuzenekoak dira erdiak baino gehiago, eta beti daude beste musikariren batekin edo talde batekin elkarlanean eginak (The Seven Circles du bakarkako salbuespena). Maila bereko sorkuntza eta bilakaera konpartitua da, betiere, ez “izar” baten inguruko apaindura musikala, beste kantari gehienen kasuan bezala.
Hori guztia kontuan hartuta eta oso modu eskematikoan bada ere, bost esparru proposatzen dizkizuet haren diskografia nolabait ordenatzeko:

1. Estudioko disko estandarrak. Hemen 1988ko Arranoatik abiatu eta 2008ko Larrosa salbaiak grabaketarainoko lanak hartu behar ditugu kontuan. Guztira, sei lan sartzen ditut hemen (aipatuez gain, Ene kantu ferde eta urdinak, 1989; Lili purprea, 1991; Leitza larrea, 2000; eta Avril, 2007). Haien ezaugarriak: dozena inguru kantu, luzera estandarrekoak eta Beñaten kantua (hitzak garrantzia handia du, baina baita hitzik gabeko kantuak ere) interpretazioen erdian kokatua. Xehetasunetan sartu gabe, eta sei hauen artean bat aukeratu beharko banu, Elkarrek 1989an argitaratutako Ene kantu ferde eta urdinak LPa hartuko nuke.

Aukera honen arrazoietan sartu gabe, esan behar da nahiko disko oharkabea suertatu zela (Elkarrek ez zuen LPa CD formatura pasa ere egin, bere katalogoko gehientsuenekin gertatu bezala) eta CDan Silex frantziarrak argitaratu zuela 1991n.

2. Beste musikari baten inguruan sortutako proiektuak (horiek ere estudiokoak, gehienetan). Hamar-hamabi grabaketa kontatu ditut hemen. Aurrekoetan homogeneotasun formala dagoen bezala, hemen barietatea da nagusi: jazz musikarien proiektuak dira batzuk (Michel Donedarena Terran eta Andy Emlerena Mega octeten), flamenkoak besteak (Près du coeur sauvage eta La cité invisible); rock edo folk taldeak (Etage 34, Sakya edo Stve Beresford-en Le extraordinarie jardin de Charles Trenet, kasu) edo euskal abesbatzak (Euskal kantak Ama-lur taldearekin egindakoa) eta sailkaezinak (Francesco Forges-en Desapartactions edo Erwan Keracec-en Urban pipes, besteak beste). Ezinezkoa egiten zait haien artean bat aukeratzea, guztiz diferenteak baitira.

3. Zuzeneko eta estudioko inprobisazio lanak. Esparru hau Europako free-jazz mugimenduaren barnean kokatu behar, non Beñat ondo aitortutako kantaria dugun. Zazpi lan sailkatu ditut bertan (aurreko zenbait erraz ipini litezke bertan ere, mugak ez baitira inoiz gardenak): 1989ko Kantuz, lehena, eta 2005eko Celebration du contre-jour azkena (tartean Achiary-Carter-Holmes, 1994koa; Ce n’est pourtant, 1996koa; Temps couché, 1998koa; The seven circles, 2004koa eta Earthly bird 2015ekoa). Bi lan azpimarratuko nituzke hemen: Celebration du contre-jour eta The seven circles. Arrazoiak aunitz dira. The seven circles, gainera, Beñatek bakarka grabatu duen lan bakarra da (zuzenean, bere ahotsa eta perkusioekin).

4. Esperimentazioa musika elektronikoaren eta garaikidearen arloan. Esparru hau ere berez da zabala, eta bost dira Beñatek egindako grabaketak: bi Jean Schwarz-ekin estudioan burutukoak (1997ko Itzala eta 2000ko Dilin Dalan); bi Didier Lasserre perkusionistarekin (Hors ciel izenburupean) eta bat Cassini haize laukotearekin, 2009ko Le peuple des falaises). Azpimarratzekoa da Schwarzekin egindako kolaborazio luzearen isla diren horiek, besteak-beste Joxan eta Jesus Artzek 80ko hamarkadatik aurrera musikari garaikideekin egindako lanaren apurra ere jasotzen dutelako; horren adierazlea, Dilin Dalan gogoangarria.

5. Proiektu poetikoak. Poesia idatzia oso presente egon bada betiere, badira grabaketak horrela sailkatu genitzakeenak: Joxan Artzerekin (eta beste hainbat musikarirekin) ondutako Goñiko zalduna, 1994koa; eta Oihana auhenka, 2000koa azpimarratu behar. Beste hainbat: 1992ko Le livre des traditions, 1999ko Recontres, 2012an Guylaine Renaud-ekin ondutako Beatiho eta 2015eko Ezkia haizean kantari, Itxaro Brodaren poema sortarekin; eta zenbait pastoralentzat ondutakoa (1997ko Jean Martin Pueyrredon-en gainekoa eta 2014ko Gerezien Denbora hiri pastorala).

OHARRA: sarean ere oso sakabanatua da Achiaryren diskografiaren inguruko informazioa. Youtubeko bideoak, berriz, kalitate eskasekoak. Halere, bada informazio ordenatua BADOK.info, euskal musikaren atarian.

BERRIA egunkariak argitaratu zuen nire artikulua 2015-01-13an, eta pare bat iruzkin jaso zuen, eta baita nire erantzuna ere. Hona hemen:
Jakes Lafitte: “Ados nago artikulu horretan esandakoarekin. Joan den igandean blasfemak eragiten ahal zituen arriskueri buruzko artikulu bat igorri nuen Andoaingo BERRIAra. Frantzia bezalako estatu laiko batean blasfema legeak zigortzen ez duen arren, kontutan hartu behar da pertsona sinhesdun batzuren gogoa min dezakeela, eta min horrek izugarrezko fanatismoa ondoriozta dezakeela. Hau da joan den astelehenan gertatu zena zoritxarrez. Laikotasunaren alde nago, bainan laikotasunaren gehiegkeriak, hau baita integrismo laikoa, laikotasuna hil dezake. Laikotasunak ez badu ikusi nahi erlijioari egindako irainak kaltegarriak direla, bere bukaera prestatzen ari delakoan nago. Bakarrik Alsazian eta Mosela departamentuan legez zigor daiteke blasfema, bereziki liskarak eragiten dituenenan. Orduan zergaitik ez hedatu lege hori hexagonia guztira? Izparringi asko legez zigortuak izan dira, marrazki arrasiztak, edo antisemitak egin zituztelako; fededunak iraintzen edo mintzen dituzten marrazkiak edo artikuluak lege berdinak ez ote lituzke zigortzen ahal?”.
Emilio Lopez Adan, Beltza: “Ez dut teologia musulmanoa ezagutzen, baina kasuistika katolikoan behintzat « blasfemia » ez dira soilik jaungoikoaren aurka hitz gogorrak (mekaguen, e.a.). Blasfemia da jainkoaren esentzia ukatzea (“jainkoa ez da justu edo zuzena”) edo jainkotasunari ez dagokion zerbait erantsi (“jainkoa injustua da eta gainera faszista”), aipatu gabe “blasfemia heretiko” guztiak (zeruari tu egitea, gurutzeak kozinatzea, ama birgina edo mahometen karikaturak, e.a.). Monoteisten kasuan, beldur naiz, “zure jainkoa ez da jainko” esatea blasfemia da ere, non egiazko jainko bakarrari (gureari) ukatzen baitzaio bere esentzia nagusia, jainkotasuna. Eta horrek balio du kasu guztietan; horregatik idatzi zuen Voltairek “gurean blasfemia dena auzo etxean pietatea dateke”. Guztien blasfemiak debekatzeko, hasteko meza debekatu beharko zen, han egunero errepikatzen baita jainko bat eta bakarra (gurea) badela, besteen kaltetan. Eta “Allah jainko bakarra!”, dudarik gabe, blasfemoa liteke besteentzat: beraz, meskitak ere lurrera. Hots, erligioei eta jendeari bakea emateko, hobe dela oraingo legeari (bada) atxikitzea; sinestunen aurkako irainak zigortzea (irainak direnean, zentzu estu, penal eta unibertsalean), jaungoikotasunaren nagusitzari men egin gabe. Beste irtenbide bat bada. Finean, guk ateoek ukatzen dugu jainkoa (oro har) eta sinestunek ukatzen dute munduan diren jainkoetatik %99 (besteak…)! Sinestunen aldetik urrats bat gehiago, eta orduan bai bakea.(Azken esaldia, dudarik gabe, blasfemia da)”.
Modu honetan erantzun nien: “Eskertzekoak dira iritzi artikulu bati egiten zaizkion zentzuzko iruzkinak (ez ohikoak, gurean). Milesker, beraz, Jakes eta Emilio. Baina pentsa genezake “blasfemia” dela gaia? Ez behintzat nire irudian. Artikuluaren lehen hitza da, eta nahita jarria, probokazio gisa; funtzionatu du. Lehen paragrafoaren gaia “sakratuaren kontsiderazioa” da. Emiliok ateoen zentzuzko irizpideetan barneratzen da. Kontua da nik zalantzan jartzen dudala gure –nirea ere– delako “ateismo” hori. Adin bat daukagunon historian, munduko herri katolikoenean bizitzetik, lekurik ateoenera pasa ginen, di-da batean… Zer gertatu zen gure sakratuaren kontsiderazioarekin? ETA izan zen urte haietako gure “gertakizuna”; nola ulertu bere eta gurehistoria parametro erlijioso eta sektarioetaz landa? Emilioren azken liburua (“ETAren estrategia armatuaren historiaz” Maiatz, 2012) erlijioetan baino erabiltzen ez diren irizpideez josia da (hitz batzuk tabu dira, besteekin, kontuz… profanazioaren eta blasfemiaren erreparoa, bistakoa; eta hau ez da salbuespena, araua baizik, gure inguruan, “barrutik” edo ingurutik egiten ditugun gogoetetan).
“Afektu mingarriak erakusten duena da libidoa dagoela jokoan. Sakratua ez bada erreala, beregan kondentsatzen den gozamena [jouissance], bai. Sakratuak estasiak eta gorrotoak mobilizatzen ditu. Hil eta erailtzen da berarengatik. Tradizioaren doktrinak ez ziren gezurtatuak izan, dio Leo Strauss-ek, barreak egotziak baizik” dio Jacques-Alain Miller psikoanalistak egunotan eta gai honi buruz Le Point-en argitaratu artikulu batean… Ezin gai hau errazkeri injeniosoekin gainditutzat eman.
‘Besteen’ kontuaz egiten dugunak arduratzen nau gehien, halere (horregatik artikuluaren azken paragrafoa). Nahikoa da paperezko BERRIAn nirearen ondoan Idurre Eskisabelek idatzitakoa irakurtzea (“Nekea”) zertaz ari naizen antzemateko. Bilboko manifestazioan parte hartu nuen larunbatean; ez nuen Pariseko sarraskiaz aipamenik entzun… Zer dela eta gaude horren urruti? Ezagutzen dut erantzuna: “horiek ‘besteen’ gerrak dira. Nahikoa dugu guk geureekin”. Ezin dut onartu. Itsu gabiltza horrela eta, besteak beste, PPk patxada onean markatutako gidoiari arnas-estuka erantzun ezinean”.
Lafittek goian aipatzen duen bere artikulua urtarrilaren 25ean argitaratu zuen BERRIAk, Lola Roldan “Laikotasunaren aldeko taldea”renarekin batera. Hona artikulu osoa (ez dago sarean): “Larousse-aren arabera, ‘Eliza irakaskuntza eta erakunde politikoetatik baztertzen duen sistema da laikotasuna’. Dakusagunez, Erlijioaren ordez Eliza jartzen dute, ez beste erlijio baten eraikina. Frantziako laikotasuna ezarri zelarik, 1789ko iraultzan eta 1905ean alegia, Erromako Eliza Katolikoaren monopolioaren kontra izan zen bereziki. Salbuespen bat hala ere Alsazia eta Moselan; Eliza eta Estatua ez banantzea baldintza bat izan zen alsaziarrak Frantziara itzuli zitezen, eta Frantziako jakobinismoak arrazoi estrategikoengatik hori onartu zuen.
Hasieraik banatzen dira Islama eta Kristautasuna: Kristautasuna estatu boteretsua eta egituratuta zegoen Erromako Inperioaren bazterrean sortua zen; Islama, aldiz, leinu etsaietan banandurik bizi ziren arabiar artean. Kristautasunak ez zuen estatu-egiturarik sortu, baizik eta zegoena bereganatu zuen; Islamak, aldiz, fede berri batez gainera, sistema soziopolitiko bat eman zion arabiarrei. Horregatik laikotasuna errazagoa da herri kristauetan, herri arabiar musulmanetan baino.
Laikotasuna ezarririk, ika-mika nagusiak Eliza katolikoaren eta Estatuaren artean gertatu ziren, musulmanak kolonialismoaren menpean zeudelarik. Frantziar arruntak islamari edo kultur arabiarrari buruz egindako olgak ez ziren arrazistatzat joak, eta joan den mendeko gerletara musulmanak iharduki gabe joan zitezen, meskitak eraikitzea onartzen zuten agintariek.
Herri arabiar musulmanen birjabetasunarekin batera, islamaren baloreen berreskuratzea gertatu zen, baita integrismoa ere, zoritxarrez, eta Islamak laikotasuna ezagutzen ez duenez gero, talka egiten du Frantziako lege laikoekin.
Lehenik Islama eta Islamismoa bereizi behar direla esan behar dugu, Islama erlijioa dela, eta islamismoa islamaren interpretazio erradikalago bat.
1905etik bihundu egin dira Frantzian Eliza eta Estatuaren arteko kalapitak. Eskola laikoetan erlijiozko klaseak ematen dira libreki, eskatzen dutenentzat, eta Elizak hala manatzen zuelarik, ostiraletan denentzako arraina zerbitzatzen zen eskoletako jantegietan; musulmanentzat eta juduentzat txerrikiaren ordez beste okela bat ematen zen; baina hala! haragiaren arazorik ez zegoen. Leku guztietan, apezek, fraideek eta serorek euren kongregazioen jantziak zeramatzaten soinean arazorik gabe. Estatu eta Elizako eskolen artean adostasunezko itunak egin ziren.
Musulmanekiko arazoak gertatu ziren 1990. tutean, neska musulmanei buruko zapiaz jantzita eskoletara joatea debekatu zitzaielarik. Zoritxarrez, eskuin muturrekoek iradoki zutena pixkanaka lege bat bihurtu da, eta beste erlijioeiez dagokielarik, estigmatizatuak sentitzen dira Frantziako musulmanak. Muturreko islamistek ekimen batzuk egitera eraman ditzake, zalantzarik gabe, lege berri horiek. Benetako laikotasunaren arabera, Estatuak erlijioaren gauzetan ez sartzea derrigortu beharko luke, pertsonaren bizia eta duintasuna errespetatzen duten heinean zalantzarik gabe. Estatu laiko batean, Estatuko legeak erlijioarenak baino indar gehiago ukan behar du.
Nola erlijioaren integrismoa ekidin behar, hala laikoa baztertu behar dugu Laikotasun gehiegik Frantziako Estatuan laikotasuna hil lezake. Laikotasunaren izenean, igandeetan lan egin beharko genuke, santuen izena dakarten herri eta kale guztiak berrizendatu beharko genituzke… eta halako abar luze bat. Baina horrelako gizarte batek etorkizunik ez lukeelakoan nago, gizaldiaren aberastasuna eta aniztasuna ez baititu aintzakotzat hartzen”.
Beste baterako utzi behar honek guztiak eragiten dizkidan gogoetak.

1988ko Basque Violence-ren jarraipen gisa irakur liteke Vieja Luna de Bilbao (Nerea 2014). Hartan, Joseba Zulaikak tragedia baten kontakizun lokala ehundu zuen —Itziarko baserri giroan kokatua—, ETAri buruz idatzi den lanik sakon eta aberatsena; eta oraingoan, belaunaldi oso baten kronikarekin bilakatu nahi izan du. Horretarako, metropolira egin du jauzi, Bilbora, honek XX. mendean zehar marka utzi duten biztanle enblematikoen erreseina biografikoez mosaiko zabala osatuz. Lan itzela, pasarte distiratsuz betea, eta baita hipotesi eztabaidagarriz eta zentzugabez ere.

Mosaiko bat eraikitzeko, pieza txiki asko aukeratu behar dira, eta ez dira nolanahikoak Zulaikarenak: Unamuno, Agirre, Prieto edo Arrupe; Aresti, Oteiza, Madariaga edo Ybarra; Wilson, Yoyes, Arriaran, Bengoa eta beste hamaika (langileak, misiolariak, eskaleak, artistak, prostitutak). Soslai biografiko horiengatik soilik merezi du liburuak, baina hor dago bere arriskurik handiena eta bere arrazoibidearen ahuldadea. Zuhaitz bat ez dela basoa, alegia, eta zuhaitz eder edo harrigarri askoren irudiek basoaren ikuspegi distortsionatu bat emateko aukera handia dutela.
Lehen distortsioa: belaunaldi oso batez aritzea. «Lurperatu nahi izan dut nire belaunaldia» zioen BERRIAk plazaratutako elkarrizketaren titularrak. Belaunaldiari egindako erreferentziak etengabeak dira: «Gure belaunaldikook hori asko sentitu dugu, ideologikoki identifikatu baikara ETArekin. Barrabilik bazenuen, sartzen zinen, eta sartzen ez bazinen, ez zen haiekin ados ez zeundelako. […] Kastrazio sinboliko hori bazenuen, eta erruduntasun hori arintzeko genuen identifikazio hori». «Sakrifizioarekiko menpekotasuna duen belaunaldia da zurea», esana zioten… Bistan da funtsezko zenbait gogoeta eginak dituela Zulaikak: «Gure belaunaldia maiz deskribatu dute gure gorrotoen bidez, baina nik uste dut azken batean amodio gehiegizkoa izan dela gure problema nagusia. Maite izan dugula gure aberria, gure familia, gure kultura hainbesteraino, ezen sentitu izan dugun kulpa handia behar beste ez emateagatik». Baina distortsioa dagoela diot, zeren hori guztia eta beste hainbat kontu larri belaunaldi horren zati esanguratsu baten ezaugarria izan zirelako, denen izenean beren buruak postulatu zuten gutxiengo batena, hain justu, ez belaunaldi horren gehiengo aktiboarena. Interesgarriak dira, oso, elite batzuen bilakaeraz liburuak azaltzen dituen mugarri eta eraldaketak, baina aipatu ere egin gabe zenbaterainoko lana egin zuten elite berriek gizartean pizten ari ziren dinamikak eta ahaleginak berenganatzeko; usurpazio eta suplantazio lana hain zuzen. Lan eredugarria, eta ez zentzurik onenean.
«Beste Handi» askoren porrotaren aroa izan dela dio, Jainko askoren suntsitzearena: «Jainkoa bera, ETA, sakrifizioaren menpekotasun hori, estatua…», aipatu elkarrizketan. Eta honetan, desioaren eta errealitatearen arteko nahastea gerta liteke. Forma aldaketak suertatu direnik ezin uka, baina Beste Handi-en porroteraino?
Are zalantzazkoagoa da Zulaikaren diskurtsoan Bilboren eraldaketak hartzen duen interpretazioak, zeinak leku nabarmena du obraren mamian: «Hiriak dira Krens-entzat [Guggenheim-eko zuzendaria] Don Juanentzat emakumeak diren gauza bera: bere aginte eta botere nahiak asetzeko tresna erabilgarriak». Zulaikaren obraren egituran —Danterenari jarraituz—, Infernuan osatzen da lehen atala, eta sedukzioaren kontakizun honekin abiatzen da Purgatorioa: «Seduktore profesionalaren eskakizunak aurretik eta zuzenean ase beharrak dira… Bilboko agintariek bazekiten egitasmoa apustu bat zela, kasinoan jolastea bezala…». Guggenheimeko operazio hura eskandaluzkoa izan zen orduan, Zulaikarentzat bezala, gainontzeko euskal intelektual progresista gehienentzat. Orain, «konbertitu bat» dela dio, Purgatorio zabaltzen duen kapituluan argi erakusten duen moduan. Distortsioa, hemen, eldarnioaren mailara jasotzen da. Bilbo subjektu bilakaturik, desio eta fedez betea da, eta bere postrazio eta zabarkeriazko itxuraren atzean, gai da erakusteko sekulako ahala duela Don Juan amerikano apetatsuenaren aurrean. Dirua ez da arazoa; mirakuluak beste dimentsio batean gauzatzen dira, eta abar.
Arregik, orduko Jaurlaritzako kultur arduradunak, orain gutxi esplikatu duenez (buruz ari naiz), «ahaztuak dira dagoeneko kulturaren inguruko orduko eztabaidak; hor ere erakusten da egitasmoaren garaipena». «Frank [Gehry], eraiki ezazu atari bat non jendea belauniko erori beharko duen museora sartzean», esan omen zion Krens-ek. Eta lortu du, nonbait, baina ez operazio espekulatibo erraldoi bat, Bilboren eraldaketa urbanistikoaren akuilu… «tragediaren osteko Bilboren ordua heldua zen. Krens izango zen Bilbok hain luzaz espero izan zuen munstro suntsitzailea, Teseo berria», eta horretarako, «enkante etxeen psikologiaz blaitu beharra zegoen politika kulturala».
Zulaikak jasotzen du Oteizaren etsipena: «Denetan izan gara garaituak…», baina haren hitzek baino, The New York Times Magazine-ren 1997ko azaleko titularrak gidatzen du bera Paradisuaren Berri Onera: «The word is out that miracles still occur» [«Zabal ezazue berria, mirariak gertatzen dira oraino»]. Mirari hori Bilbon gertatu da, eta Guggenheim du izena.
Zulaikaren arrazoibidea askoz ere konplexuagoa ere bada; naufragioaz ari da etengabe, ez ditu ahazten operazio arrakastatsu honen zehar-kaltetuak (langabezian eroriak, prostitutak, indarkeriaren biktimak… «lotsatua nengoen nire hutsaltasunaz haien egoera obszenoaren aitzinean»). Esango nuke bere ezintasuna bai dela berak ondo ordezkatzen duen belaunaldiaren zati horrena; arrakastaz aurrera atera direnak kontzientzia txarrari nola aurre egin ezinean. Hamaika haritatik tiraka saiatu da labirintoaren irteeraren xerkan bera ere… Teseo posmodernoa aurkitu duen arte. Eta Teseo/Don Juan horren sedukziozko maisulanaren aurrean errenditu egin da, bere belaunaldiaren panteoi liluragarria izendatuz: Marilyn Monroeren ikonoa irudikatzen duen mirarizko museoa.
Posmoderniaren alderik interesgarrienak eta iruzurtienak erakusten dizkigu Zulaikak, baina hainbeste gogoeta eta aipu iradokitzaileren uholdean itotzeko arriskuarekin: botere orok etengabe daraman ahalegin ideologikoan, hain justu. Eta badakigu zein den edozein boterek arerioak ezereztatzeko erabiltzen duen etengabeko politika: berea ez den edozein aukera suntsitu edo ito, lehenbizi, berea ez den beste aukerarik ez dela aldarrikatzeko, gero: Infernuko Bilbo hura ala Paradisuko hau, guztiz transfiguratua. Nori axola zaio bidean gertatu den suntsiketa sistematikoa? Artistek edo eragile kulturalek ikasi behar dute, behingoz, espektakuluaren parte baino ez direla; kasinoa dela gure tenplu bakarra. Nori axola zaio Marilyn hautsia, hain ederra denean berarekin egin dugun fetitxea?

Lemoizko zentralaren eraikina egun. Juan Gorostidi

 Bilboko Guggenheim liluragarria ez da Zulaikaren belaunaldiaren mausoleoa, ezkutuan daukagun Bilbotik hamabost kilometrora dagoen beste bat baizik, niretako: 70eko hamarkadan zehar eraikitako hormigoizko munstro bat da hori. Zulaikak berak seinalatzen duenez, Gernikan abiatu zen aro atomikoaren ondoren etorri zena: Lemoizko zentralaren oskola, hain justu. 80ko hamarkadaren hasieran eta modu ezin traumatikoagoan geldiarazi zen ahalegin hura, eta inork ez daki zer egin harekin 35 urteren ostean. Eutsi egin beharko genioke oskol narriatu horri —Auschwitzen edo Hiroshiman egin bezala—, apaindurarik gabe bere arkitektura beldurgarrian, itsasoaren enbatari eutsi ahaleginean.

Gurea masokismoak egituratutako belaunaldia eta gizartea denez —«Masokistak Amaren agindu gisa bizi du ordena sinbolikoa (erlijioarena, aberriarena, familiarena). Ama da Semearen sakrifizioa exijitzen duena, etab»—, liluraturik ere, ezin dugu salbu atera sedukzio joko histerikoetatik, ez baititugu ulertzen ere… Horregatik da erratua Zulaikaren tesia.