Joan den udan ETBk eskaini zuen Imanol Larzabali buruzko dokumentalaren ondoren, bi inpresio jaso nituen batera: lehena, “bere hurbilekoak entzunda, zauriak zabalik dirau”; bigarrena, “hamar urte behar izan dira halakoetan egin ohi dena egin ahal izateko, hau da, bere hurbilekoenei, familiakoei, lagun minei edo musikari lankideei ahotsa emateko, haiek izan ohi baitira ezinbesteko lekukotasunak ondorengo gogoeten oinarri izan daitezen”. Aitzitik, Imanolen ibilbide gatazkatsuagatik, antza, ez ziren izan hurbilenekoak hitza hartzen lehenak bera hil ondoren, distantzia batera geundenak baizik.

Jakina da hurbilenekoei behar den distantzia falta ohi zaiela ur zaurgarrietan murgiltzeko. Doluaren funtzioetako bat baldin bada zorrak kitatzea gertakari traumatikoak sortzen duen bidegabekeriaren bizipenarekin, eta nire inpresioa egokia bada, lan zaila izan da Imanolen ingurukoenen kasuan. Zer gertatzen da horren ordez? Kontradikzioz eta kontrastez betetako ibilbide bat berdintzera eta sinplifikatzera jotzen dela, norberarentzat problematikoak ez diren ziurtasunekin geratzeko, tragediaren zioa guztiz kanpoan utziz.

Alderdi “humanoak” azpimarratzen dira, idealei loturikoak, “bere askatasun egarria” edo eskuzabaltasuna; “Imanol ona zen, onegia agian gure gizarterako”, esaterako. Edo bere dohain artistikoak: ahots sakon eta ederra, melodiarako gaitasuna… Hauek denak egiatzat hartuta ere, norbere kontsolamenduaren mesederako baino ez dira; ezer gutxirako balio dute gizonaren patu tragikoa ulertzeko. “Oso krudelak izan ziren berarekin, berak aldarrikatzen zuen askatasunez lan egin zuelako” eta antzeko baieztapenek ez dute gehiegi laguntzen ibilbide korapilatsu bat ulertu edo korapilo haiek gure baitan askatu ahal izateko. Baieztapen horiek badutelako ifrentzu bat, alde humanoan nahiz artistikoan: “ontasun” hori ez dugulako gratifikazio premiarik gabe gauzatzen; inguruko jakin batzuen krudelkeria norbere auto-suntsipenarekin osatzen delako. Edo ekarpen musikal eder bat izan litekeelako aldi berean kontserbadorea oso…

Arazo korapilatsu hauei aurre egin ezinean, beste bide bat ere aukeratzen da: hildakoaren bizitzaren zati batean azaleratu zen alderdi batekin geratzen gara: izan frankismoaren aurkako engaiamendu erradikala (“gainontzeko kantarien metafora epelak bere arriskuaren eta zuzentasunaren aurrean…”), izan jazarpenaren kontrako posizio salatari aitzindaria (Yoyesen hilketa salatzerakoan, ondoren etorriko zen “Beldurraren kontrako” kontzertuaren egokitasun zalantzazkoan…). Egia edo Arrazoia besteak baliogabetzeko arma bezala erabiltzea modu absolutu batean, hori guztia probetxu eskaseko kontua da, Imanolena bezalako ibilbide batean denok aurkitzen dugulako deseroso egiten zaigun zerbait, eta horri erreparatzea izan litekeelako bere memoriara enpatiaz hurbiltzeko egin genezakeen ariketarik baliagarriena.

Azaroaren 8an eta abenduaren 7an Donostian egingo zaizkion kontzertuak izango dira ziurrenik haren omenezko azken ekitaldi publikoak. Orain arteko gehienek gehiago izan dute pribatutik, edo sozialki eta politikoki interesatuegiak izan dira. ETBko dokumentalean bezala, atzerapen handiz bada ere, bete beharreko hutsune bat osatuko dute. Aldi berean, hala ere, ahulezia kolektibo nabarmen batzuen erakusle izango dira, Imanolen kasua oro har hartuta: kritika zintzoa egiteko dugun ikararena, edo komunikazio publikorako ahuleziarena; maila guztietako sektakerien haziak eta hauen etengabeko elikagarri.

Estimatzen dugun kultur gizon edo emakume bat hiltzen zaigunean ez dugu zerura edo infernura bidaltzen. Lehenera, hartan sinesten ez dugulako, eta bigarrenera, horretarako nahikoa dugulako bizitza. Halakoetan, eta Imanolen kasuan hamar urteko purgatorioan utzi ondoren, linbora bidaltzen dugu, eremu lanbrotsu eta aseptiko horretara. Linboaren eremu hotz horretatik bidaltzen dizkiguten seinale gero eta urrunagoekin elikatuko ditugu gure sentimendu eramangarrienak, eta, gogoan gordetzen ditugun heinean, bere ekarpen artistiko interesgarrienak indargabetuak geratuko dira erabat. Hildako kantari enblematikoenen kasuan, aski da gehien gogoratzen ditugun kantuei erreparatzea, konturatzeko ezen haiek berek azken urteetan ibilbide oso bat laburbiltzeko egin zituztenen aldean guztiz bestelakoak direla –gogoratu Xabier Leteren edo Laboaren kasuak, urrutirago joan gabe.

Irudipena dut Imanolek argitaratu zuen azken diskoaren minean dagoela bere azken hitza (2002ko Versos Encendidos hartan), erdarazko hamabi piezen artean tartekatu zituen hiru euskarazkoen esanguran hain justu, eta uste dut mereziko zukeela disko hori eta kantu haiek egunotan berrentzutea. Bi dira Lizardiren hitzekin ondutakoak (“Zer goibeltzen zaitu, maitea, arratsero?” galdetuz abiatzen den Arras gorri, eta Mendi gaina –Lizardi bilakatu zen azken Imanolen euskal poeta?–), eta Barne Bidea kantuan, berriz, Arestiren hitz hauekin tartekatuak —“Ez naiz kejatu nire denporan / ez dut egundo esan ai / zeru azpiko aldian ez dut / inoren kalte izan nahi”—, Leteren hauek azaltzen zaizkigu: “barne bideak hain bihurriak / argitzen dizkit gau isilak /argitzen dizkit loaren mugan / paranoiaren amets beltzak…”.

Badirudi Imanolen azken hitzek ez dutela oraino esanahirik galdu.

Denok diozue ni, Nelson Mandela, heroi bat izan naizela, iraultzaile bat, santu bat agian, zuen txikitako amets ederrak edo amets gaiztoak pizten zituen haietako baten antzekoa… Baina ez da halakorik, aspaldian hil bainintzen ni.

Kontatuko dizuet gertatutakoa.

Mila bederatziehun eta hirurogeita lauan izan zen. Etsaiek harrapatu ninduten, kolpatu, torturatu eta hiltzera kondenatua izan nintzen. Baina ez urkamendian, soka batetik zintzilik anaia asko bezala, propio ni bezalakoentzat sortutako infernuan hiltzera baizik. Kare meategiko harriak txikitu behar nituen egunean hamaika orduz, egun bakoitzeko indarrak akitu bitartean. Harriari ematen nion kolpe bakoitzean neure burua kolpatzera kondenatua izan nintzen berrogei eta sei urterekin.

Hamabi urteko infernua izan zen hura zulo erre hartaraino mila bederatziehun eta hirurogeita hamaseian suzko haize batek Mandelaren azken arrastoa deuseztatu zuen arte. Eskola-ume eta gazte matxinatuen deiadarraz sortua zen haize bortitz hura, eta Soweton pizturiko sumendian zuen iturburua. Eskola-umeek eta gazteek eragina, gure seme-alabek, kalean dantzan, ihesean tirokatuak, hilak zirenek piztutakoa.

Hector Pieterson eraila, 1976

Urtebete geroago Stephen Biko gaztea, Sowetoko borroka haiek antolatzeko sortutako nire semea, torturapean hil zutenean gertatu zen nire azken suntsipena, bigarren heriotza, enegarrena, erabatekoa… eta baita mirakulua ere: zuek ulertzeko moduren batean esateko,

Stephan Biko, 1976

hilda eta infernura kondenatua zegoen hura, berpiztu egin zen, nire arbasoen hizkuntzan murmurio bat desertu errean ur txorroka bihotzak zeriona: Yihla moja! , yihla moja! Betor izpiritua!, entzuten nuen gelditzen zen guztia argiztatzen. Eta ez zen izpiritu hura Nelson Mandelarena; Hector Petersonenena, Soweton hil zuten hamabi urteko mutiko harena baizik,

eta Stephen Bikorena , nire baitan biztu zirenak.

Ezaguna duzue ondorengo istorioa, gaur arte hogeita hemezortzi urtez jarraitu duena: berpiztutako gizon hark jarraitu behar izan zuen zenbait urtez kare harriari mailukadaka, baina mailukada bakoitza, orduan, ez zen dagoeneko existitzen ez zen Mandelaren buruaren aurkakoa, esperantza irrazional bat bizteko balio zuena baizik. Eta askatasuna, eta amodioa…

Esango didazue guztiau ipuin bat dela, eta ni kartzelatik irten ondoren, hildakoak –umeak eta gazteak–, poliziak tirokatuak jarraitu egin dutela. Egia da; heriotza horietako bakoitzak nire arima berria kolpatu du oraino, eta dagoeneko ez dut mailurik, ez kare-harririk kolpe horiek itzularazteko.

Horrek eragin dit azken heriotza hau, izpiritu erratuen mundura berpizturiko arima gazte hura betikoz itzuli duena.

Baina esan beharra nizuen hogeita batgarren mendeko bigarren hamarkadan hil den agure hau ez dela, ez, Nelson Mandela; ezta Hector Peterson edo Stephen Biko ere, mailukadaka kare-harria txikitzen hiltzera kondenatua, kalean tirokatua eta komisarian torturaz eraildako haien errautsetatik –zuen saindua, iraultzailea edo bakearen heroia deitzen duzuen hori– biztutako izpiritu baten aztarna baizik, hiltzeko prest dagoen edozeinengan betiko iraun lezakeen arnasa bizigarriaren oihartzun etengabea.

74 urte beteak zenituen orain ez asko amaiera heldu zitzaizunean, bizitza txundigarri batek akituta. Makulu batez mugitzen zinen tirri-tarra, itsutzen hasia eta tratamendu gaiztoko minbizia antzeman berria. Argi zeneukan gutxi gelditzen zitzaizula, baina ezin asmatu norberaren amaiera. Testamentua eginda (El día que yo me vaya), eta gogo txarrez zinen agonia luzeetarako –ospitaleak, tratamendu luze eta mingarriak, ingurukoen balakuak…

Bizitza oso bat, dagoeneko, kontu kantari, erregeen modura bapo pasatakoa gibelean, 17 urterekin botila batzuk lapurtzeagatik eman zizuten kartzela utzi eta eskale hark “printze” deitu zizunetik, alajaina!. Kaleko ezezagun hark eman zizun sermoi zahar baten berri: “Zorionekoak bihotzez behartsu direnak, haiena baita Zeruko Erreinua. Zorionekoak negarrez daudenak, haiek izanen baitira kontsolatuak. Zorionekoak bihotz gozokoak, haiek jabetuko baitira lurraz. Zorionekoak justiziaren gose-egarri direnak, haiek izango baitira asebeteak. Zorionekoak errukitsu direnak, haien esku egonen baita errukia. Zorionekoak bihotz-garbiak, haiek baitute ikusiko Jainkoa. Zorionekoak bakezaleak, Jainkoaren seme-alabak izanen baitira deituak. Zorionekoak justiziarengatik pertsekutatuak, berea baita Zeruko Erreinua”. Mendeetan zehar asko eta askok harrituta entzundako hitzak… Baina oraingoa bestelako gaia zen: hiltzen asmatzearena, alegia.

Ezin esan zeu izan zinela bere bizitzaren “diseinatzailea”. Jaiotzeko egun bat baino falta ez zitzaizunean, aitak etxetik alde egin eta zazpi seme-alabekin utzi zuen ama. Etxe hura aitaren familiakoa omen zenez, kanporatuak izan zinetan ondoren, eta bederatzi urtez ibili zineten alderrai, Buenos Aireserako bidean, hotzak eta goseak nonahi. Bederatzi haietatik, hiru hil ziren gurutze-bide hartan, eta zuk ez zenuen hitzik esaten asmatu edo nahi izan 6 urte bete bitartean. Bederatzirekin Juan Domingo Perón presidentearen aurrean paratu eta lana eskatu omen zenion, baina ez zen lanik zu bezalako batentzat. 14rekin, kartzelan, apez batek erakutsi zizun irakurtzen eta izkiriatzen, eta liburuak egin zenituen maitale horrez geroztik. Apez hura izan zen handik ihes egiten lagundu zizuna.

Ikasia zenuen ordurako gitarrari soinuak ateratzen eta milongak kantatzen. Asmatu egiten zenituen eta ahaztu berehala, norbaitek No soy de aquí, magnetofoi txar batean grabatu zuen arte. Kantu hura mundu mailako arrakasta bihurtu zen, garaiko kantari ospetsuenen ahotan… Ikasia zenuen ordurako eskerrak emateko modu berezi hura; ura nora, zeu hara, eta aberatsa eta ezaguna bilakatzearen istripuak ez zintudan zapaldu ere.

Hobe gauzei bere izenez deitzen jarraitzea, handi-mandien harropuzkerien mende geratu beharrez, garraztasunik gabe zeure maneretan (Señora de Juan Fernandez, Pobrecito mi patrón, El diablo es un señor…).

40 urte zenituenean, 18ko neska bat ikusi zenuen afaltzen ari zinen jatetxean, ondoko mahai batean bere gurasoekin, eta “zure emaztea” zela jakin omen. Haiengana hurbildu eta hala adierazi zenien… eta eskutik hartuta atera zineten jatetxe hartatik –ez ote da garai hartakoa Estas manos–. Munduan zehar pasa zenituzten ondorengo lau urteak, zuen alaba jaio zen, eta haurrak urtebete zuelarik, bere amarekin hegazkinez zihoazelarik, jausi egin zen hegazkina. Inor ez zen handik bizirik irten, eta ahal izan zenuen aurrera ere Este es un nuevo día kantatu.

Imanol Uribek, zine zuzendaria, zure bizitzari buruzko film bat egitea pentsatu zuen. Zure bizitzaz hasten zinenean, imajinazioaren gehiegikerien kontuak zirela pentsatzen omen zuen beti, egiaztatzearen ebidentziaren bat azaltzen zen bitartean…

Baina, esan bezala, hil beharra zegoen, eta despedidarako bira bat egitea otu zitzaizun maitatuen sentiarazi zintuzten lurraldeetan barrena, Erdialdeko Amerikan. Amaitua zenuen kontzertua Guatemalan gau batez, eta Nikaraguara zindoazen. Zain zeunden aireportura eramango zintuen taxiari, zure heriotza-aingerua bertatik azaldu zenean. Fariñas Fonseca zuen izena, Managuako zure kontzertua antolatzen zuen enpresa-gizona, eta bera ere zure bidaia bera egitera zihoan, hotel beretik aireportura. “Atsegin handiz” bere gonbiteari erantzun, eta bere autoan igo zinen, azkenaldian zenuen arazotxo hura modu horretan konponduko zen axolagabe. Avenida de la Liberación zuen izena kotxea tirokatu zutenean ibiltzen ari zineten etorbidek.

Cabralen hilotza

Erromes bezala aurkezten zenuen zeure burua, lehen klasean askotan bidaiatzea tokatu bazitzaizun ere, eta ez zinela inongoa, eta nonahikoa zinela (Vengo de todo el mundo). Ez zitzaizun burutik ere pasa behin ere etxe bat erosi eta nonbait sustraitzea. Eta distantzia horretatik, hain egiten zaizkigu sinesgaitzak eta benetakoak kantatzen dizkiguzun kontu horiek, ateoek ere gustura entzuten zaitugula Jainkoaz berbetan.

Beti arte, Facundo.